Эски жырларыбыз – халкъыбызны багъалы хазнасы

Бу статьяны белгили назмучубуз, Къабарты-Малкъар излем институтну илму къуллукъчусу болуп тургъан Отарланы Саид 1962 жылда жазгъан эди. Бюгюн аны къайтарып беребиз ол студентлеге, устазлагъа да болушлукъ этер деген хыйсапдан. Аны окъусанг, тилибизни байлыгъына, шатыклыгъына энтта да бир кере тюшюнесе. Автор кеси айтханлай, ол бу статьяда жазгъан окъуна не къадар сёзню, ариу да, терен магъаналы да сёзню унутуп барабыз.

Малкъар халкъ Кавказны бек бийик, зыгъыр, гызых эм тар тамакъларында журт салгъанды. Эштада, аллай тыгъырыкълагъа ол сукъланып да кирген болмаз. Болсада суугъа тюшген таш къармар дегенлей, ол да тауланы суху болумларына кёре къурагъанды жашауун.  Кийиксиннген, гурбиян тауланы къары, бораны юшютген сууугъу бла да къажымай кюрешгенди. Мекямланнган жерлерини къыйынлыгъын хорлап, жашауларын жарытырча окъууу, техникасы, башха халкъла бла  байламлыгъы да болмагъанды.

Юйлерин дорбун маталлы ишлегендиле. Ожакъдан башха жарыкъ берирча терезе ишлеялмагъандыла.  Къабыргъаларын сууукъ жерге салмай жатарча орундукъ мажаралмагъандыла. Юслерин жабаргъа жууургъан, жылы юй, жылы хамамлары да болмагъанды. Жюн бла териден башха кийим да дыккы табылгъанды. Керекли затланы табар ючюн, тюлкю ётмез ыранланы жюрюгендиле.

Аз заманламы оздула? Буруннгу малкъарлыла узакъ  ёмюрледен беричи тюрлю-тюрлю жашауланы кёре, сынай, сермеше, кюреше, жырла эте, ол жырла бла жашауларына тамгъа уруп, бизге къоюп кетгендиле. Биз алагъа эски халкъ жырла дейбиз - аланы къурашдыргъанла белгили болмай, жырлана, къошула, къорай, тюрлене, халкъны ауузуна тюшюп къалгъанлары ючюн.

Буруннгулу атала кеслерини жырларында къууанчларын, бушууларын, алгъышларын, досларын, душманларын да сыфатлап жюрюгендиле.  Жыр – жашауну ишексиз айырылмазлыкъ адеж нёгериди. Кертиди, ала барысы да бир ауукъда этилип къалмагъандыла. Ала ёмюрлени ауукъларында, жашауну толкъунларындан тууа келгендиле. Кеслери да барысы да бирча аламат болмайдыла. Алада адам сюйюп, талпышып тынгыларчалары да бардыла, хузумлары да тюбейдиле.

Алай а ахшы жыр турист киши кибикди. Ол бир жерде турмайды. Къыдырады, башха халкълагъа ётеди, алада жырланады, жайылады эмда танылады. Айхай, «Кимни арбасына минсенг, аны жырын жырла» дегенча, жырла сёзлерин, макъамларын да баргъан жерлерине ушарча тюрлендирген кезиуле да боладыла. Аны алайлыгъы малкъар бла къоншу къабарты, дюгер халкълада кёрюнедиле. Сёз ючюн, «Къаншаубий», «Таукъан», «Жансохлары», дагъыда башхалары Къабартыда, Малкъарда да жырланадыла. Осетияда бла Малкъарда бирча жюрюген жырла иги кесек боладыла: «Мисир-бий», «Къубадийлары», «Къайтукъ улу», «Сары Асланбек», «Сокъур Атабий», «Бийнёгер», дагъыда ала кибик кёпле бардыла.

Къарачайны бла Малкъарны жырлары, артыкъда сюймеклик бла байламлылары, мардасыз бек къатышхандыла. Аланы танып, айырыр онг жокъду. Кертиди, Къарачайда малкъар жырладан эсе, Малкъарда къарачайлы сюймеклик жырла кёпдюле. Сёз ючюн, «Мажир», «Таукъан», «Айжаякъ», дагъыда башхала. Аланы къарачайлыла кеслери келтирип бермегендиле. Бир жанындан, къоншу къошлада малчыла эшитип алгъандыла, Экинчи жанындан а, къарачайлыла Малкъаргъа келгенден эсе, малкъарлыла Къарачайгъа кёбюрек баргъандыла. Жырланы да ма анда эшитгендиле, билгендиле.

Малкъарны фольклоруна Орусбийланы Сафар бла Орусбийланы Исмайыл эрттерекден окъуна къатышхандыла. Аны ючюн биз ол экисин фольклорда кереклисича эсгеребиз. Аладан башха, не бийлеринден, не байларындан фольклорда жангыз да адам жокъду. Анга кёре уа, уруннган халкъды Малкъарны жомакъларын, нарт сёзлерин, жырларын багъалы хазна этип салгъан.

Буруннгулу атала бла анала  окъуулу болмагъанлары себепли сынап оздургъан жашау болумларын аууз сёзлери бла билдиргендиле. Бизге къоюп кетген жырла бла биз бюгюн аланы жашаулары бла шагъырей болабыз.

Малкъарны халкъ жырлары бек кёпдюле. Ала жашау, нарт, залимликни кёргюзтген, жигитлик, бушуу, сюймеклик, тарыгъыу (кюйле), чам, бешик жырладыла. Кеслери да макъамлары, магъаналары, этилиу формалары бла тёртге юлешинедиле. Биринчи къауумгъа «Апсаты», «Долай», «Эрирей», «Ойнай» кибик жырла киредиле. «Апсаты» Къарачайда, Малкъарда, Осетияда да жюрюйдю. Ол уучулукъну жырыды. Эртте заманлада жамауат Раубазыгъа табыннганча, уучула да Апсатыгъа табыннгандыла. Андан тилек этип, уугъа алай тебирегендиле. Юлюш берлик, бермезлик да олду деп ийнаннгандыла. 
                                 Апсатыны кёпдю къызлары
                                  Берир болса, барды ызлары,
                                  Орайда, сен бизге жарагъын.
                                  Тогъай башланы кёп жорагъын.
«Долай» а мал кютюуню, жау чайкъауну юсюнденди. Ол ёмюрледеги малкъарлыла жюрютген бир бёлек сёзле бюгюн жюрютюлмейдиле. Алада «жау» да, «май» да бирча магъананы тутхандыла. «Къыркъыракъ», «къарыкъла», «мизерге» деген сёзле бюгюннгю малкъар тилде жокъдула. Жашауну тюрлене барыуу бла бирге тилни да бир-бир сёзлери кете, унутула, башха сёзле бла алышына келедиле. Анга юлгю бу тизгинледе да табыллыкъды:
                     Муну ичиндеги къара ийнекни майыды.
                     Муну тышындагъы - сары эчкини гыбыты.
                     Ой, долай, долай, май долай.
                     Ой, къакъыракъда къаз ойнай.
«Эрирейде» малчылыкъ да эсгериле, жерчиликни, ындыр басыуну юсюнден айтылады, жашаугъа, тириликге юйретиу, хомухлукъну сёгюу магъана бериледи. «Ойнай» деген жыр а юй жумушланы, чепкен басыуланы юсюнденди. Аны аты сакъланады, кеси уа алыкъын фольклор фондубузгъа кирмегенди.

Эсгерилген жырланы муратлары, магъаналары да бизге толу ангылашынадыла. Кеслерини заманларындан  хапар бередиле.  Алай жырла ритм, рифма, стиль жаны бла хузумдула.  Себеби, эшта, жырла, бир жанындан, эскирип, халкъны ауузунда тюрленип къатышханнга ушайдыла. Тюрлю-тюрлю вариантла аны алайлыгъын кёргюзтедиле. Экинчи жанындан а, ала ол замандагъы болумлада жырчылыкъны эбине иги тюшюнмегендиле.

Экинчиге нарт жырла келедиле. Ала бизге билдиргенлерине кёре, нартла жууашла, пелиуанла, жигитле, батырла, оюнчула, кишиликге эришгенле, махтанмагъанла, сыйсыз ишлени сюймегенле, къарыусуз бла кюрешмегенле, артыкълыкъгъа, сыныкълыкъгъа не аз да тёзмегенле болгъандыла.

Нарт Ёрюзмек жашаугъа терен оюм бла къарагъан эмда халкъны сюйген болгъанды. Къолуна алгъан ишин тамам этип, кесини оноууна барын да бойсундургъанды. Аны бла бирге ол адепли, кенгешге да тынгылагъан киши болгъаныны, жигитлени да сюйгенини, зулмулукъну кёрюп болмагъаныны юсюнден таурухлада айтылады.

Сосурукъ да бек жигит, бек батыр, бек пелиуан болгъанды. Хар тюрлю амалны да уста билгенди. Аны юсюнден таурухла, эмегенле бла сейирлик ишлери Малкъарда белгилидиле, алай озгъур айтхылыкъ кючюню уа уруннган нартлагъа зараны тиймегенди. Кишилигин ол къоркъуулу ишде танытханды. 

Нарт жырла жашау жырладан алгъа чыкъгъандыла дерикле да болурла. Ол алай тюйюлдю. Не ючюн дегенде, бир жанындан, Малкъарда нартла жашамагъандыла. Жырлары да къуру анда туууп да къалмагъандыла. Нарт жырла кавказ миллетлени барысында да бардыла. Аланы къалайдан чыкъгъанлары  белгисизди. Нарт жырла Малкъарны жашау жырларыны юслерине келгендиле.

Ючюнчюге жортууул жырла келедиле. Ала чабыуулну, артыкълыкъны, тонауну юсюнден этилгендиле.  Жортууулну къурагъанла, аны башчылары да бийле болгъандыла. Алагъа жалгъашхан ёзге адамла да къатышхандыла.  Жортууулгъа ач болуп тояр ючюн, не жаланнгач болуп кийинир ючюн, неда жарлы болуп байыгъыр ючюн да бармагъандыла. Тойгъанларын кётюралмай, аперимлик алыр ючюн, жыйын болуп, чола жерлеге чабып, адамланы намысларын сындырып, урлап жюрюгендиле, урлагъан адамларын кеслерине къул этгендиле. 

Кърым хан, жортууулгъа Кавказгъа келип, жасакъ алгъан бла да тохтамай, тиширыуну намысына узала тебирегенинде, Ачей улу Ачемез аны уруп ёлтюргенди.
                     Кърым ханла тёгерекге къарайла,
                     Къатын, къызны ариуларын марайла.
                     Кърым ханла семен бичакъ билейле,
                     Бирер болсанг, къатынынгы тилейле.
                     Жигит эди Ачей улу Ачемез,
                     Танг алада ач бёрюге къой бермез.
                     Орундукъ артындан ушкок атылды,
                      Ханны жауурунуна эки окъ батылды.
Хадаужукъ улу Къасай,  Къарачайда жасакъ алыргъа барып, Учкъуланда тиширыуну намысын сындырыр умут этгенде, Кечерукъланы Къара-Мусса Къасайны сойландыргъанды. Ма алагъа ушагъан кир ишлери ючюн Махийланы Бекболат да Шакъманланы Омарны жойгъанды. Абайлары сокъур Атабийни эки къызын сатхандыла. Сокъур Атабий да Абайладан экеуленни кесгенди. Аны да Абайлары туурап, хурттак-хурттак этгендиле. Бу эсгерилген сермешиулени, кесини жигит, батыр уланларыны юслеринден халкъ махтаулу жырла этгенди. Ала бюгюнледе да жырланадыла.

Малкъарда бушуулу жырла да иги кесекдиле. Юлгюге  Къаншаубийни, Бийнёгерни, Къанаматны, Жаным улу Исмайылны жырларын айтыргъа боллукъду. Ма ол бушуу жырла да жортууулланы ёмюрлеринде этилгендиле.

Тёртюнчю къауумгъа сюймеклик жырла киредиле. Чамла, къаргъышла, кюйле, ийнарла да сюймекликни бирер тюрлюсюне этилгендиле. Была кеслерини магъаналары бла да алда эсгерилген эски жырладан узакъдыла эм башхадыла. Алада класс кюрешиу жокъду, макъамлары тынчдыла эмда тапдыла. Рифма, ритм жаны бла мажалдыла. Табийгъатны да ариу суратлайдыла.
                     Ызынгдан чыгъып къарасам, Мажир,
                     Санларынг портной къыйгъанлай,
                     Аллынга ётюп къарасам, Мажир,
                     Мыйыкъларынг  окъа бургъанлай.
Аллай жырланы жашла, къызла да этгендиле. Алай эрттерек кезиуледе къыз жашны сюйюп жыр этсе, аны сёзге алгъандыла, намыссызгъа санагъандыла. Жашны, къызны да юйдегили этер оноу атаны, ананы, жууукъларыны къолларында болгъанды. Ала сюймеген жашха къыз къачса, харам этгендиле, жаш да къызча этсе уа, мал, харакет бермей, къыстап ийгендиле, тукъумгъа, байлыкъгъа бек къарагъандыла. Ма анга бир юлгю:
                       Атагъа, анагъа ышанып къалсанг,
                        Ала баргъан суугъа аталла.
                        Дунияны малын аслам тапсала,
                         Малны сатханлай, саталла.
Малкъарда къыз эрге къачып барса (къачмаса,  аны сюйгенине берлик тюйюл эдиле), аны ызындан барып жарашханла, жарашмай, сыйырып кетгенле да болгъандыла. «Ариу мёлек» деген жыр аны кертилейди.
«Сайлагъан тазгъа» деп нарт сёз барды. Ол сайлай-сайлай кетип, ахырында къартайып юйдегиленнгенлеге айтылгъан сёздю. Аллайлагъа жораланнган жырла да бардыла. 

Жаш бла къыз бир бирлерин сюйюп, юйлери уа унамасала, экиси да кеслерин ёлтюрюп къойгъанланы юслеринден этилген жырла да тюбейдиле. Юлгюге «Любаны жырын» айтыргъа боллукъду. Жашдан бла къыздан бири сюйюп, бири сюймесе, къаргъыш жырла тизгендиле. Экиси да бирча сюйселе уа, къууанчлы, махтаулу жырла этгендиле.

Адамлада жюрюген ниетлени, къылыкъланы, адетлени, былхымланы, керти жашау жолгъа себеп болгъан затланы, жырла терен ачыкълап кёргюзтгендиле. Малкъарны уруннган  халкъы жашауундан этилген жырланы не заманда да кесини айырылмаз, ёмюрлюк жол нёгерине санап келеди.