Тауланы, таулуланы да керти шуёхлары

Октябрь революциядан сора, жангы Совет власть бизни къыралда жашагъан бар уллу, гитче да халкъланы жарыкъландырыу ишге уллу кёл салгъанды. Ол жаны бла къайда да къыйын салгъанланы араларында, сёзсюз, орус миллетни келечилери кёп болгъандыла – асламысы къолайлы, сабийлерине билим берир онглары болгъан юйюрледен. Ала бар таулу элледе да кеслерини ариу ызларын къойгъандыла. Аладан бири бир къауум жылны ичинде Огъары Бахсанда ишлеп тургъан Бурый Константин Ивановичди.

Ол 1894 жылда Чернигов губернияны Бучки деген элинде туугъанды. Жети жылында аны Погар деген шахарчыкъда тёртжыллыкъ школгъа (анга училище дегендиле) бергендиле. Аны айырмалы бошагъан жашчыкъны Стародуб деген шахарда, андан ары билим берлик училищеге салгъандыла. Анда аны сурат этерге фахмусу болгъаны ачыкъланнганды. Алай бла андан ары окъууун ол, 1910 жылда Киевни художестволу училищесинде бардыргъанды. Ол окъуу юй Петербургну художествола академиясыны филиалы болгъанды. Алай а, жарсыугъа, Биринчи дуния уруш башланып, аны аскерге чакъыргъандыла. Бурый анда 11-чи Сибирь дивизияны тасхачыла жыйынында болгъанды. Этген жигитлиги ючюн Георгий жорланы III эм IV даражалары бла саугъаланнганды. Анда контузиялы болуп, урушда душманла хайырланнган иприт деген уу ёпкелерине ётюп, солууу да къыйнап, артха къайтханды. Ол заманда анга жашланы аскер усталыкъгъа юйретирге буюргъандыла.

Андан арысында бир къауум жылны Константин Иванович Погарда юч школда рисование бла черчениядан, Шепелевка деген къоншу элде да историядан бла географиядан дерсле берип тургъанды. Ол жыллада фольклор жыйыугъа, археология къазыулагъа да тири къатышханды. Ол къазыулада тапхан экспонатланы бир къаууму бюгюн да Москвада тарых музейде турадыла. Аны тарых жаны бла къошумчулукъ этгенини юсюнден «Погар» деген китабында А. М. Луферов айтады. Ол анда «Жил такой человек» деген очеркни анга атагъанды. Анда Бурый Илмуланы украин академиясында этнография бёлюмню корреспонденти болуп тургъанды, анда ол Погарда бла аны тийресиндеги элледе жыйгъан халкъ жырла, айтыула бюгюн да турадыла деп айтылады. Ол жаны бла бир-бир материалла уа Ленинградны география обществосуну архивиндедиле. Бурый аны члени болуп тургъанды.

Аланы кулакгъа чыгъаргъанларын билгенде, 1929 жылда Константин Бурый юйдегиси бла Къабарты-Малкъаргъа кёчгенди эм Огъары Бахсанда устаз, ызы бла директор болуп сау онбеш жыл ишлегенди. Ишлей тургъанлай, педагогика институтда (баям, ол кезиуде Бештауда) тарых-география факультетни бошагъанды. Саулай алгъанда, ол мында онсегиз жыл тургъанды. «Халкъ жарыкъландырыу отличниги» деген россей белгини да бизде 1944 жылда алгъанды.

Таулуланы кёчюргенден сора, ол Тула жанында къарындашы Михаил орналгъан Чернь шахаргъа кетип, анда беш жыл жашагъанды, школда ишлегенди. Ол сабийлени асыры сюйгенден, алагъа сейир болгъан затла бла жашагъанды. Тарыхны тинтгени да, баям, ала ючюн эди.

Ленинни ордени, Урунууну Къызыл Байрагъыны ордени бла да саугъаланнганды. Андан арысында жаны сюйген Погаргъа къайтып, анда да 1957 жылгъа дери дерсле бергенди. Ол Погарны тарыхыны юсюнден жазгъан китап чыкъмагъанды. Алай а ол анда айтхан сейир хапарла газетледе чыгъып, бюгюн да сакъланадыла.

Константин Иванович ахыр жылларын Гомельде ётдюргенди. Жангыз жашы Игорь медицина службаны подполковниги эди. Юй адамы ауушхандан сора, аскер горнизонланы биринден бирине кёчюп айланнган жашын, кесин да къыйнамазгъа сюйюп, Бурый 1982 жылда кеси ыразылыгъы бла ол тийреде къартла юйюне кёчюп, 1985 жылда анда ауушханды. Аны ишлеген суратлары ол ишлеген школлада къабыргъаланы жасайдыла. Дагъыда жашы Игорь Минскден жиберип, акварель эм тушь бла этгенлери Погарда  музейде сакъланадыла. Жарсыугъа, бизде уа сакъланмагъандыла. Халкъыбызгъа тюшген сынауну хатасындан ала дла тас болгъандыла.

Константин Ивановични тау элде ариу кёргенлерине не сёз. Эгечи Вера, ол да профессионал художник эди, 1937 жылда анга къонакъгъа келгенде, къарындашына таулула берген намысха, сыйгъа сейир окъуна этгенди. Ол къарындашы бла келини школну бир отоуунда жашагъанларын, алагъа ол эллиле бир да иги болгъанларын айтады. Константин Иванович бла ол, школда дерсле башланнгынчы, таулагъа барып, анда сурат этгенлерин да жазгъанды эсгериулеринде эгечи.

Вера мында жазгъан  акварель эм карандаш суратла аны юсюнден къызы Татьяна Мацапура жазгъан китапха киргендиле.

Вера къарындашы окъуучуларын бек сюйгенин, аладан бирине «алтынбаш» деучюсюн да жазады. Аны ким болгъанын артда басханчыла айтхандыла: ол Будайланы Жюнюсню жашы Ахмат эди. Ол керти да Константин Ивановични ызын андан ары ызлагъанды – филология илмуланы кандидаты, КъМАССР-ни школуну сыйлы устазы, халкъны жарыкъландырыуну отличниги да болгъанды, окъуу китапла, методикала да жазгъанды. Аны онтёрт монографиясы бла жюз бла жарымдан артыкъ илму иши барды.

Дагъыда Вера бир болумну сагъынады. Ол анда сау жайны тургъанды. Бир кере Адыр-Сууда, сурат ишлей, жел, жауун келе тургъанын эслемей къалгъанды. Ол заманда аны къатына келип, бир таулу киши: «Константин сени къарындашынгды да?» - деп соргъанды. Сора къызны кесини къошуна элтип, ол боран кече анда къалдыргъанды. Ол адам Жаппуланы Адемей болгъанын а Верагъа артда къарындашы айтханды.

Бурый школда биринчи кере Жангы жылда назы жасагъанын, ол байрамгъа элни асламы келгенин, таулула аны жаратханларын да эсгередиле. Ала 1939 жылда школда чыгъаргъан къабыргъа газет республиканы аллай газетлерини арасында биринчиге чыкъгъанына да къууанадыла ала. Ол заманда быллай иш къаллай магъана тутханын а директорну Москвагъа Битеуроссей эл мюлк кёрмючге чакъыргъанлары, анда анга машина бергенлери айтады.

Уллу Ата журт урушну кезиуюнде ары душман киргенде, таулула Бурыйни, юйдегисин да таулада букъдургъандыла.

1975 жылда Бурый Бахсан ауузуна келип, сюйген окъуучуларындан тансыгъын алып кетгенди. Анга къалай тюбегенлерин а огъары басханчылада сакъланнган суратла айтадыла.

Ма аллай ариу ыз къойгъанды устаз, тарыхчы, художник, географ Константин Иванович Бурый Бахсан ауузунда.