ЭСКИ ЖЫРЛАДА ХАЛКЪЫБЫЗНЫ ЖАШАУ БОЛУМУ ЭМ КЪЫЛЫКЪ ХУНЕРИ

Эрттегили жырчыла сюжет ызлы айтыула къураргъа ёч болгъандыла. Ала халкъыбыз ол узакъ ёмюрледе къалай жашагъанын, нени сыйлы кёргенин, неге айып салгъанын да айтадыла. Аллай жырладан бири «Темир Бахсанукъ» дегенди. Жырда къырым семенле, Къабартыгъа келип, жасакъ жыядыла, ол аз кёрюнюп, жолларын тау эллеге бурадыла. Ала Холам эл, Бызынгы таба барадыла, аланы кёрюп, жылкъычыла эллеге атлы къуугъун иедиле. Алай бла Гиляу хан Холам элде уллу атлы жыйын къурайды. Жыргъа ат берген Бахсанукъ ма ол ханны жашыды. Жаш болса да, ол да атасы бла эди. Къырым аскер, ол жыйынны кёрюп, тохтагъанда, Гиляу алагъа:

 – Къонакъмысыз, шуёхмусуз, кертисин айтыгъыз,

Тюйюл эсегиз а, бурулугъуз, артха къайтыгъыз! – дейди.

 Келгенлени башчылары кърым ханнга жасакъ излегенлерин айтады. Жырда айтылгъаннга кёре, садакъ окъ кърымлыладан учуп келип, Гиляу ханны инбашына тиеди. Ол заманда Бахсанукъ да аны иесин урады. Сермеш алай бла башланады.

Эрттегили жырчы таулу жашланы махтайды, кърым аскер таудан энишге атларына мырхыклача жабышып къачханларын, ёлген жигитлени махтау бла жерге салгъанларын да айтады. Андан ары ол Уллу Бызынгыны бийи батыр Бахсанукъну жашауун суратлайды – жар башында сюелген темир эшикли къаласы, Сарайда деп, ариулугъуна дуния сукъланнган, бир кечеге эки жамычылыкъ тарагъан бийчеси. Аны сыфатын, къылыгъын да ачыкълайды жырчы:

 Бийче омакълыкъны, айбатлыкъны уа бек сюе эди,

Хар ай сайын жангы чилле жыйрыкъ кие эди.

 

Тойда болса, ариу чапиллятла кийип чыгъады,

Хар бирини тышы алтын, кюмюш окъады.

 Чапиллятла деп бийиктабан чурукълагъа айтхандыла. Андан ары жырчы Бахсанукъну къошларын санайды – мингле бла къойлары, жылкъылары… Бий уугъа, жортуулгъа да жюрюйдю, мал сюрюп къайтады андан, бийчесине «алтын, кюмюш бла асылташ» жыйып, къарауаш къызланы да къууандыра. Алай а Сарайда бюсюремейди ол жашаугъа: ол ариуду, Дюгерде, Къабартыда, Къумукъда да жокъ аныча, ол а тауда бегитилип турады, къарауаш кибик, жамычылыкъ тарай.

Бир кюн алагъа бир жаш ёзден келип, Бахсанукъну антлы шуёху къабартылы бий Таусолтан улу Къантемир аланы къарындашы Ханмырзаны тоюна чакъыргъанын билдиреди. Келгеннге да сюйюнчюлюк берип, бий бийчеси бла ары барады, бир мезде бугъаны (экинчи жыл да анасын эмген семиз мал) мюйюзлери алтын билезикле бла жасап. Сарайда да жыяды саугъагъа чилле бла къанауат.

Таусолтанланы арбазда ол тукъумдан Къабартыда кесича жокъ сунуп жюрюген Чыгыр Шаулух «арбазда тойну-оюнну ачады, Тойгъа чыгъып, къушдан женгил учады». Чыгыр Шаулух Сарайданы кёргенлей сюеди, тепсерге чакъырады. Былайда Сарайданы сыфаты андан ары ачылады:

 Къарап, Сарайданы тойда кёрген сейир этер эди,

Инчге бели, ой, юзюлюп кетеди дер эди.

 

Субай Сарайда, уой, алтын тауукъча сюзюледи,

Сууда алтын чабакъ жюзгенча да жюзеди…

 Ол той иги бла бошалмайды: келин отоуундан къумукълу бий бла къачып, ызын тапдырмайды. «Къумукъ бий хайт деген бий жашладан бири эди, Жигитликге, кишиликге жаны-саны тири эди», – дейди жырчы.

Бир ай озуп, Бызынгыгъа къонакъгъа Чыгыр Шаулух келеди. Тёредеча тюбейди анга тау бий, уугъа да барадыла, боза иче, ушакъ да этедиле. Тап кезиу болуп, Шаулух Сарайдагъа аны чексиз сюйгенин, Къабартыгъа алып кетерге сюйгенин айтады. Алайда келишим этедиле да, экинчи кюн Шаулух юйюне кетеди. Алай, ыйыкъ да озгъунчу тёрт-беш нёгер алып, кече ортада Бызынгыгъа келеди да, Сарайданы алып къачады. Бийче эрини сауутларын темир кюбюрюне жыйып, анга да кирит салып къачады.

Жырда айтылгъаннга кёре, Гиляу ханны билгичлиги болгъанды. Ол аны жашы Бахсанукъгъа да кёчгенди. Алай бла ол тюшюнде сейир ауаз эшитеди:

 – Эй, Бахсанукъ бий, сен ырахат болуп, жукълап жатаса,

Эл бедишлик болгъанынгы сен билмейин тураса.

 

… Кече ортада бий къалангы темир эшиги ачылды,

Сарайдангы чыгыр Шаулух бий къачырды!

 Ол заманда Бахсанукъ уянып, излейди да, Сарайданы кёрмейди жанында, сауут сабасын да тапмайды. Ол заманда былай айтады:

 

– …Оба болсун Бахсанукъну бу жар башында къаласы,

Къулдан да къул болсун Гиляу батырны баласы,

 

Бий Бахсанукъ Уллу Бызынгыгъа бийи да болмасын,

Темир терек бийик къаласына чюй болмасын,

 

Мен ол эки итни, къуууп, ма бюгюн жетмесем,

Жетип, экисине да, уой, этерими да этмесем!

 Алай бла ол, чардакъда эски уучу садагъын да алып, тулпар атына къонуп, аланы ызларындан болады. Сууну башха жанында бир къойчу жашны кёрюп, аны да кесине нёгер этеди. Ала Шаулух жыйынын танг ата жетедиле. Аны узакъдан кёрген Сарайда окъа бёркюн салдырады илишаннга. Окъ келип тийгенлей, жюреги ачый: «Ой, олду, ол, къутулугъуз, ой, къачыгъыз, Неда ушкок алып, аямайын от ачыгъыз!» – деп гузаба этеди. Экинчи садакъ окъ аны билегине тиеди. Шаулух, къоркъуп, агъач таба къачады. Бахсанукъ бий а, аны нёгерлерин жер къаны этип, Сарайданы алып къайтады элине. Былайда жырчы: «Чыгыр Шаулух бишедия кёре эдим бишге дери, Сюймеклиги жетди кече ортадан тюшге дери», – деп кюледи. Бишедия деп отха тёзюмлю затха айтхандыла. Сора Бахсанукъ къатынына:

 Сабийинг жокъ, айырылып кетсенг, кечерем,

Сен кесинге алай бла башха къадар бичеренг.

 Мени алдап, бир аманнга кече къачып кетгенсе,

Тукъум да, эр да бетими сен хыликкя этгенсе, – дейди да, анга сюд этерге Сарайданы къарындашларын чакъырады. Ала уяладыла, жерге кирлик боладыла, сора эки да эмилик байталны келтиредиле да, эгечлерин ол атлагъа тагъадыла. Бийчени хурттакларын бирге жыйып, Бахсанукъ бу ишге деп атхан агъач тонгуз бла бирге басдырадыла, къабыргъа къара сын таш да саладыла. Сау ингирни бий Бахсанукъ ташха къарап турады. Сора сейир тёре кийиреди жашаууна: жылны ичинде хар танг атхандан алайгъа келип, ол сын ташны марап, садакъ огъун ийип турады.

Аны шуёху Къантемир Къабартыгъа къалмукъ аскер чапханда жоюлады.

Эки-юч жылдан Бызынгыда байрам болады да, бийни арбазына андан-мындан да келип, жырчыла, къобузчула халкъны къууандырадыла. Араларында, къарт болмаса да, чачы-башы агъаргъан бир жырчы чыгъады. Ол тауча, черкесча да жырлайды. Бий Бахсанукъ аны таныйды – ол Къантемирни къарындашы Ханмырза эди. Ол бийчесин урлатхандан ары, юйюнден кетип, Къабартыда, Къарачайда, Абазада, Тау Артында да жырлап айланнганын, бийчеси Къумукъда болгъанын айтады. Бахсанукъ аны къонакъ этеди. Бир кюн а анга: «Эй, Ханмырза, къарайма да, сен энтта да кюесе, Сени къоюп къачхан къызны бир кёрюрге сюесе. Кел, экибиз да ол къумукъ элге атланайыкъ», – дейди. Ханмырза унамайды: «Анга хата жетмез ючюн, мен ёлюрге ыразыма», – дейди. «Итден туугъан!» – деп ичинден, бий Басханукъ чыгъып кетеди. Танг алада, Ханмырзагъа бир зат билдирмей, юч-тёрт нёгер алып, къумукъ элге жетип, жарлы бийчени жамычыгъа чулгъап алып келеди. Аны жырчыны аллына келтирип атханларында, Ханмырзаны эси ауады. Анга да Сарайдагъача къысха сюд этиледи. Ханмырза бийчени жанын сакълар умут этеди, алай болалмайды, сюйгеннине болгъанны кёргенде, алайда ёлюп къалды. Бий Бахсанукъ да, тура кетип, жангы къатын алады, анга Сюйюнч бла Ёрюзбий деп, эки улан тууадыла деп айтылады жырда.

Бу жырны Орусбийланы Науруз жазып алып, ол магъанасын айтып, Н.П. Тульчинский орус тилге кёчюрюп басмалагъанды. Сюйюнчланы Бахсанукъ Бызынгыда бийлик этип тургъанды. Жырда айтылгъаннга кёре, ол жигит, къаты адам болгъанды. Аны юй бийчесин алып къачхан Шаулух Орусбийланы бийледен болгъанды деп да айтадыла, алай ол къабарты бийледен эди дейди жырны бу тюрлюсю.

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: