Тюрлениулени юйюрден, садикден башлайыкъ

Сёзюмю башлардан алгъа бизден эсе уллу ангылаулары, билимлери болгъан алимледен, таулу халкъны жамауатындан терс айтхан затым боллукъ эсе, кечгинлик тилерге сюеме. Болсада кесими оюмуму тунчукъдуруп да къоялмайма.

 «Заман» газетибизде профессор Алийланы Тамараны «Тилибиз бир эсе, аны жорукълары, мардалары да некдиле башха?» деген статьясы басмаланнган эди. Кертиси бла да, магъаналы темады.

Бу материалда «Бир-бирде алимле иги къууумла бла этген оноула тилни жашаууна къыйын тиедиле, аны акъсата башлайдыла» деген сёзледе къаллай терен магъана барды. Бизни проблемабыз «джангур» неда «жауун» деп жазыуда тюйюлдю. Аны терен ангыларгъа керекбиз. Теория жаны бла нени да боллукъду тюрлендирирге, иги къолгъа алсанг. Алай аны практика жаныны юсюнден да сагъыш этерге тийишлибиз.

Бюгюнлюкде бизни жарсыуубуз юйюрлерибизде, школларыбызда бугъуп турады. Келигиз, аны-муну тюрлендирейик дегенни къояйыкъ да, биринчиден, сёлеширге, окъургъа юйренейик ёз тилибизде. Анала арыгъанбыз деп къоймай, сабийге ингирде бир жомакъ, назмучукъ окъуна окъусала да, ол кёз кёре къалай тюрлене барлыгъын кеслери эслерикдиле. Окъургъа заманы ахырысы бла жокъ эсе да, отоуда болгъан затланы, жаныуарланы, тюрсюнлени окъуна малкъар тилде да, орус тилде да айта, оюн ойнагъанча этсе, сабийни сейири да анга кёре къозгъала, ёсе барлыкъды.

Алфавитни, жорукъланы ары-бери буруп туруу асыры бек игиликге да келтирмейди. Ол ёз оюмумду. Нек дегенде, сёз ючюн, кесими окъуна алайым. Школда 1961 жылда жарашдырылгъан орфография жорукълагъа кёре юйреннгенме, окъугъанма. 1990 жылда уа КъМКьУ-гъа къабарты эм малкъар филологияны факультетине киргенме. Кесигиз ангылайсыз, ол шёндю хайырланып тургъан жорукъларыбызны басмаланнган, «жашаугъа кийириле» баргъан кезиую эди. Биз студент заманда кёбюсюнде диктантла жазып тургъанбыз. Ол тюз эди, жангы жазмагъа келиширге керек эдик. Алай биз, школда бир тюрлю юйренип, университетде да башхача окъуп, тынч да тюйюл эди.

Устаз болгъан къадарымда, журналистикагъа келгенимде да, ол башхалыкъла кеслерин эсгертмей къоймайдыла. Болсада бир жорукъгъа сыйыныргъа керегибиз а баямды. Алай бюгюнлюкде биз аланы тутуп, алай жазайыкъ, былай окъуюкъ, ол терсди, бу уа андан да терсди деп турсакъ, бек кёп затны тас этерикбиз.

Келигиз, биринчи юйюрден, ызы бла садикден, андан сора школдан башлайыкъ бу ишни тамамлап. Биз, жарсыугъа, не тюрлю чырмауну да устазланы боюнларына салыргъа кюрешебиз. Ала шёндю къаллай уллу жюкню элтгенлерин ангылар­гъа уа сюймейбиз. Шахар школлада бизни таулу сабийчиклерибиз атларын, тукъумларын окъуна айта билмей келгенлери барды. Бу затны кёрмегенча этмейик. Педагог а аны жорукълагъамы юйретирикди огъесе сёлеширгеми? Нени юсюнден сёз баргъанын иги айыралмагъан сабий а дерсни къалай ангыларыкъды?

Сылтауну дерсликледе, окъуу пособиялада кёрюп да турмайыкь. Аны да бек тап хайырланыргъа боллукъ­ду. Жаланда устазлагъа биразчыкъ болушайыкъ, сабийлени сёлеширге юйретейик.

Бизде дагъыда бир уллу про­блема барды бу жумушда. Ол да школлада букъдурулупду. Малкъар тилни дерслерине берилген сагъат санны азайтыу да аны кесегиди. Бу бири. Бек ангылашынмагъаны уа, тилни, дерсни да иги билген таулу сабийчиклени аздыла деп, шахар школлада орус тилли группалагъа олтуртуп къоюуду. Ол халда не устазны, неда окъуучуну боллукъмуду сейири бу предметге?..

Ачыкъ айтханда, къарачай-малкъар тил арт кезиуде аман айнымагъанды. Жорукъларыбыз, ангылатма сёзлюгюбюз окъуна, тюрлю-тюрлю магъаналы монографияла, кандидат, доктор диссертацияла бардыла. Айхай да, ол байлыкъды. Аны себепли Алий­ланы Тамара жазгъан статьяда: «Алай а, тилни бюгюннгю болумун эсге алып къарасакъ, бусагъатда, аны таркъая баргъан заманында, бу тюрлениуле тилибизни сакълаугъа, аны ёсюуюне себеп этерик тюйюлдюле, заран салгъан болмаса» деген тизгинлени, ма ол оюмну тюппе-тюзге санайма.

Бизни тынгысыз этген бюгюн тюрлениуле тюйюлдюле, болгъан затыбызны тас этмей, сакълауду. Къолдан келгенича байыкъландырыуду. Насыпха, бизни «тил» деген къалабыз барды. Алай, ол билмей тургъанлай оюлуп кетмез ючюн а, аны мурдоруна, тишни тюбюне киргенча, къурт кирип тургъанын а ачыкъдан айтыргъа эм аны къайгъысын кёрюрге керекбиз. Алайсыз тёлюлени алларында биз жууапха тартыллыкъбыз. Башха тюрлю этиулени уа, бютюнда ала тил бла байламлы эселе, оюмлап, халкъ бла да келишип, алай бардырыргъа тийишлиди.