Эбизели таулу жаш

Бу сейирлик, тарых магъаналы шартланы эсгерип, газетге материал жазарыбызны  Шауаланы Замуратны жашы  Малик тилеген эди.

Жол кёргюзтюучюле совет альпинизмни айныууна ахшы юлюш къошхандыла. Малкъар тукъумланы кёп къалмай барысында да болгъандыла атауулну атын махтау бла айтдыргъан адамлары. Сотталаны Ахияны, Хаджиланы Сейитни, Залийханланы Чокканы, Тилланы Юсюпню атлары халкъны эсиндедиле. Терс-Къолда  кёп жылны жашагъан   сванлы Леван Маргиани да аллай адамланы санында энчи жерни алады.

Минги  тауну тийресине келген жолоучула, алимле аны  юйюнде кеслерине хар керекли  затны да тапхандыла. Таулагъа ёрлеучюле ол тутхан  энчи арбаздан хакъ тёлеп, сауутла, кийимле, жюк ташыучу эм  атла да алып тургъандыла.

Леван кёп экспедициялагъа къатышханды, къонакълагъа жол кёргюзтюп, таулада къыйынлыкълагъа тюшгенлени къутхарып да тургъанды. Сёз ючюн, Алексей Гермагенов башчылыкъ этген экспедиция 1933 жылда Минги тауну тийресинде къыйын болумгъа тюшгенде анга болушлукъ этерге жаланда ол баргъанды.

Деменгили кючю болгъан уучу Жаппуланы Жатчини аты унутула баргъаны да терс ишди. Жол ызлаучуланы къызыу къаны анга  тынчлыкъ бермегенди, аны бир тау тёппеден башхасына чыгъаргъа таукеллендиргенлей тургъанды. Минги тауну кюн батхан жанында тийресине биринчи болуп  да ол чыкъгъанды, дагъыда кёп башха таулагъа бек алгъа ол ёрлегенди. Шёндю Гермагеновну  атын жюрютген тау тёппеге алгъын «Джатчы чыкъгъан» деп айтыла эди.

Минги тауну тийресинде ол неда башха тюрлю батырлыкъ этгенлени атлары эсде къалырча жумушла этиледиле, алай, ала тийишли даражада тюйюлдюле. Аны юсюнден дайым да  айтыла-айтыла тургъанды. Алай ол, жарсыугъа, алыкъа да тамамланылмагъанды. 

Болсада биз Леванны юсюнден хапарны андан ары бардырайыкъ. Аны сейирлик эм къыйын жашаууну къадарыны юсюнден бир къауум шартланы кёпле билирге сюерле деп,  алай къарайбыз.

Алгъын, кюнлени биринде, Чегем ауузда бир бушуулу иш болгъанды: уучула уугъа чыкъгъан кезиулеринде  сансызлыкъны хатасындан сванлы Маргиани князь атауулдан бир адамны ёлтюрген эдиле. Къан алыу деген  болмаз ючюн, эки жаныны да къартлары, эрттегили тёрени хайырланып, бир бирлерине  жесирге сабийлени берген эдиле. Леван деген жашчыкъ Чегем аузунда атауулладан бирине алай бла тюшгенди.

Хапаргъа кёре, Леван 1880 жылда туугъанды. Жесирликни болжалы озуп, 25 жылдан сора, жаш  келишимге тийишлиликде артха, туугъан Сванетиясына, къайтыргъа керек эди. Алай, ол заманны  ичинде аны жашауунда бек кёп тюрлениуле болгъандыла,  алай бла уа келишимни излемлери толтурулмай къалгъандыла.  Леванны да малкъарлы тиширыу  ёсдюргенди. Эбизе жашны къанына аны  сютю бла бирге малкъар халкъгъа сюймеклик да  сингдирилгенди. 

Таулуланы араларында ёсген жаш малкъарлыланы битеу жашау тёрелерин билгенди, ислам динни алгъанды. Анга 25 жыл толгъанда, Сванетиядан жууукълары алыргъа келгендиле, алай ол ары барыргъа унамагъанды. Жууукъ адамлары  аны кюч бла алып кетген эдиле. Болсада ол тау артындан  юч кере къачып аугъанды, ахлулары да хар жолдан  аны кюч бла алып кетгендиле. Ахыр кере уа ол Тонгуз-Орунну башында къарлы тёшлени юсю бла жалан аякълай окъуна  келгенди: аны чурукъларын жууукълары бек узакъгъа букъдургъан эдиле. Бу жол кесин тапдырмаз ючюн Леван Чегем ауузгъа  угъай, Бахсан башына къачхан эди.

Аны кесини ышыгъана тау бий Орусбийланы Исмайыл жыйгъанды. Анга иш да берип, кеслерини жашларындан башха кёрмей, хар кереги бла да   жалчытып,  юйретип тургъанды. Леванны атасы Хергиан, кёп излеп, жашын  дагъыда тапханды. Орусбий улу бла даулашхан да этип, алып кетеди. Тифлисге  элтип, патчах аскерде къуллукъ этерге береди.

Леван аскер къуллукъну битеу къыйынлыкъларын сынагъанды, бир ненча къазауатха къатышханды. Орус  аскерде къуллукъ этгени себепли ол орус тилни бек ахшы билгенди. Кесини борчларын бир тюрлю шарайыпсыз толтургъаны эм кишиликни юлгюлерин дайым кёргюзтюп тургъаны ючюн къысха заманны ичинде офицер  болгъанды.

Бир жол а Пятигорск щахаргъа барады да, анда  Орусбийланы Исмайылны  къарындашы Ибрагимге  жолугъады. Ол да офицер эди, алай аны чыны Леванныкъындан эсе бийик болгъанды. Ибрагим тыш къыралгъа кетерге сюйгенин айтып, Леванны да  биргесине чакъырады.. Алай ол, аны жанына тиймезча сёзле табып, угъай деди. 

Тогъуз жыл аскерде къуллукъ этгенден сора, Октябрь революцияны кезиуюнде, ол Бахсан ауузгъа къайтады. Кесини  алгъыннгы къонакъбайы Орусбийланы Исмайылгъа келеди.  Къыркъ жыл толгъанда уа  кесини келир жашаууну юсюнден сагъыш эте башлайды. Бек ахшы, терен билимли россейли офицер бир тюрлю ырысхысы, журту да болмай къалыргъа ушай эди. Ол Бахсан ауузну бийини оноуун къабыл кёреди: аны  мюлкюню  башчысы болуп ишлерге ыразылыгъын билдиреди.

Исмайыл  ёлгенден сора, аны мюлкюне ие болгъан ахлулары тау бийни Тегенеклиде журтун Къочхарланы Къартлыкъгъа сатхан эдиле. Леван анда алгъыннгы ишинде къалады. Къартлыкъны  жангыз жашы ёлюп, бир ауукъ заман озгъандан сора, Леван  аны юй бийчесин алады. Къартлыкъ ол дуниягъа кетгенден сора уа, аны битеу мюлкюне ие  болады.
  
Ол иш кёллю, къолундан да кёп зат келген, эринмей, талмай ишлеген адам эди. Аны иелигинде мюлк бютюн  айныйды. Аны таныгъанла къуруда  огъурлу, мамыр адамныча эсгергендиле. Ол  болушлукъ излеп  келген адамлагъа  болушмай къоймагъанды. Алгъыннгы ишин – Терс-Къолгъа келген жолоучуланы, экспедицияланы жумушларын жалчытыу бла да кюрешгенди. 

Леван ингилиз, немис тилледе да эркин сёлешгенди, малкъар, сван эм орус  тиллени да уста билгенди.  Жолоучула аны дайым  излегендиле. Чырайлы,   ариу тилли,   ышаннгылы эбизени сыйы тыш къыраллыланы араларында бек бийикде жюрюгенди.

Минги тауну бийик бетлеринде «Эски  кругозор», «Онбиреуленни ышыгъы»  мекямланы къурулушунда  да Леванны къыйыны барды.

1934 жылда  СССР-ни Илмула академиясыны Элбрусда биринчи  экспедициясы ишлеп башлагъан эди. Ол кезиуде уа Леван алимлени бек ахшы болушлукъчулары болгъанды, кесини «вездеходлары» - атлары бла – уллу эм къыйын приборланы булутладан ёргеде бийикликге ташып тургъанды.

1938 жылда уа Маргианилени юйюрлерине уллу къыйынлыкъ келген эди, «тройкаланы»  оноуу бла Леван «халкъны душманлары бла байламлы болгъаны ючюн» тутулуп, Соловкиге тюрмеге жиберилген эди. 1941 жылда кюз артында Леванны юйюрю андан къагъыт алады. «Ючмюйюш» письмочукъда ол: «Мен юйге барама»,- деп жазгъанды, алай ол аны юсюнден ахыр хапар  болгъанды.

Экинчи дуния урушну оту жутхан, юй  бийчеси эрсиз, 6 сабий атасыз къалгъан кезиуде Леваннга 61 жыл толгъан эди. Юйюрню кичиси чырайлы Абидатчыкъ болгъанды. Анга 13 жыл толгъанда, ол Шыкъы элде туугъан Шауаланы Замуратха эрге баргъанды, 14 жылында уа биринчи сабийин тапханды. Ол жашчыкъгъа Залимхан деп атагъан эдиле. Эки жылдан сора уа анга эгизле, Исхакъ бла Анжела тууадыла. Юйюрню 4-чю сабийи Ахмат эди. Андан сора да, алагъа  юч сабий - Асхат, Малик эм Хаким – къошуладыла. Къабарты-Малкъарда аладан жаланда бек кичилери Малик, бирсилери уа Орта Азияда туугъандыла.

Бюгюнлюкге, жарсыугъа,   жашланы ючюсю дунияларын алышдыргъандыла.  Алай аланы жашлары бла къызлары  аталарыны атына кир къондурмай жашайдыла. Замуратны башха жашлары уа  юйюрле къурап, сабийле ёсдюре, тамблагъы кюннге  ышана  жашайдыла.