Информацияны – магъанасы уллуду

Электрон устройствола, социальный сетьле, интернетде почта сервисле – была бары да бизге жашырын кёз жетдиргенлей турадыла, бизни юсюбюзден хар нени да кеслери сюйгенлерича хайырланадыла. Ала аны нек этедиле, не ючюн, аладан къорууланыр амал бармыды? Аны юсюнден информация къоркъуусузлукъ жаны бла эксперт Наталья Касперсская хапарлагъанды.

- Наталья Ивановна, «персональные данные» деген сёзлени шёндю къайда да эшитирсе. Ол айтхан неди?
- «О персональных данных» деген законда айтылгъаннга кёре, алай деп, инсанны юсюнден битеу тюрлю информациягъа айтадыла. Ол жик-жиги бла белгиленмейди да, аны себепли бек кенг ангылашыныргъа боллукъду. Къысхасы: адамны аты эмда тукъум аты, паспортунда жазылгъан затла, телефон номери, сураты – бу адамны ким болгъанын билирча битеу неда – сёз ма быллай информацияны юсюнден барады.

Алай башха жанындан къарасагъ а, адамны ким болгъанын тюзюнлей тохташдырмагъан, алай анга себеплик этген информация да болады. Сёз ючюн, орамлада орнатылгъан видеокамераладан, 
смартфондан келген информация, электрон почта билдириуле… Алагъа,  башындача, «персональные» деп айтырча тюйюлдю.

- Бизни юсюбюзден информацияны ким жыяды?

- Къолу жетген, онгу болгъан ким да эмда неллай бир сюйсе да. Ол а: электрон устройствола, программала, мобильный приложенияла, социальный сетьле.

Юлгюге смартфонну алайыкъ. Анда сиз жазгъан затла, суратла, башхала бла бардыргъан ушакъла бардыла. Ол сизни неге сейиригиз болгъанын, танышларыгъызны, программаларыгъызда не зат болгъанын эмда сиз къайры баргъаныгъызны да биледи. Смартфонда, аны не аз да къымылдагъанын сезген датчик барды - акселерометр. Ол аны къалай тепдирсегиз да биледи, анга кёре экранын ары-бери бурады, неллай бир атлам этгенигизни санайды. Бу датчикни смартфонда болгъан битеу программала хайырланадыла. Алай эсе уа, анга къошулса, адам ишге къачан баргъанын, къачан жукълагъанын неда къайры чабып баргъанын бек женгил билирге боллукъду. Энчи программаны хайырланса уа, не зат жаза тургъаныгъыз да кёрюнюп турлукъду.

Социальный сетьлени юсюнден айтсакъ, алагъа кесини юсюнден хар нени да инсан береди: суратланы, видеону, къалайгъа баргъанын, не зат сатып алгъанын, неге сейири болгъанын… Сиз быллай сетьде не зат жазсагъыз да, ол анда ёмюрлеге къаллыкъды. Жазып, олсагъат окъуна къырып кетерсегиз да башхасы жокъду; информация сетьни иесинде, бирси къараучулада да сакъланады. Керек болса, аны тапхан бек женгилди. Билигиз, информацияны бир киши да бир заманда да къырмайды, аны сакълагъан бек женгилди, учузду. Информация – багъа затды, шёндюгю нефтьди!

«Акъыллы» телевизорла. Шёндюгю телевизорланы кёплеринде камералары барды. Ол адамны къол къымылдауларын, бетинде сезимлерин кёреди, ангылайды, отоуда не зат болгъанын биледи. Телевизорда микрофон эмда адам айтханны ангылагъан программа да ишлейди. Ол интернетге къошулуп эсе, битеу информация тышына кетерикди. Къысхасы, сизни отоуугъузда хар негизге да жашырын кёз жетдирип тургъан шпион турады. Иели юйде аны ким да жаратырыкъ тюйюлдю, къырал учрежденияда уа аллай техникагъа чыртда жер болмазгъа керекди. Аны себепли ишде телевизорну интернетге къошаргъа жарамайды, камераны бла микрофонну да юслерине абери жабышдырып жабаргъа керекди.

Информацияны бирсиледен эсе тири жыйгъанла уа – платформаладыла, башхача айтханда - «экосистемала». Алада бизни юсюбюзден хар нени да тинтген къадар сервис барды. Барыбыз да билген Яндекс бла Google – аладан бирлеридиле. 

Бу компанияланы кёп сервислери бла приложениялары барды: почта, картала, жангылыкъла, информацияны излеу, навигатор, тёлеу система эм башхала. Ала бары да хайырланыучуланы юсюнден битеу билгенлерин жыядыла. Ызы бла аны тийишдирип, адамны юсюнден терен оюмла этерге боллукъдула. Ала сизни атыгъызны, сейирлеригизни, политикагъа къарамыгъызны, юйюр болумугъузну, аурууларыгъызны, ким бла жашагъаныгъызны, къайда ишлегенигизни, кимле бла шагъырей болгъаныгъызны билирге боллукъдула. Компанияланы экиси да, сиз аланы хакъсыз почталары бла жиберген письмоланы тинтедиле, реклама кёргюзтедиле. Ызы бла жаланда алада угъай, башха сайтлада да «сизге бир бек керекли» реклама кёргюзтюлгенлей турлукъду.

- Аны барын да неге деп жыядыла эмда бизге къоркъур кереклиси бармыды?

- Къоркъурча талай сылтау барды. Биринчиси – мырхык жабышхан кибик бездирген реклама. Андан къутулгъан бек къыйын боллукъду.
Экинчиси – информация хыйлачыланы къолларына тюшерге боллукъду. Сёз ючюн, аурууу болгъан пенсиячыны юсюнден хапар билип, ала анга жараусуз затны дарманды деп бек багъа сатаргъа боллукъдула. Быллай ишле дайым бола туруучудула. Ючюнчюсю уа – пропагандистле, политикле, экстремистле кеслерини керексиз оюмлары бла эрикдирирге боллукъдула.

- Башхача айтханда, адамгъа эм уллу къоркъуу – бездирген рекламады.

- Къуру ол тюйюлдю. Информацияны соргъан, сурагъан этмей, чексиз тинтиу ууакъ жумушладан башланнганын, ахырында уа инсанны толусунлай цифралы контрольгъа келтирирге боллугъун ангыларгъа керекди. Сёз ючюн, адамны юсюнден информацияны хайырланып, аны атын аманнга чыгъарыргъа боллукъду. Юлгюге: ауурлугъу болгъан жаш тиширыу энчи товарла излейди интернетде. 
Ишге киреме дегенинде уа анга угъай дейдиле. Нек? Информацияны излеучю платформа аны юсюнден хар нени да жыйып, бирсилеге жибергенди. Ол иш излей баргъан жерде уа бир талай замандан декретге кетеригин ангылайдыла. Уголовный кодексде айтылгъаннга кёре уа, ауурлугъу болгъанын сылтаугъа салып, ишге алгъанда угъай дерге чыртда жарамайды.

Энтта да бир юлгю: банк сизни юсюгюзден кесине тапсыз информация билип, кредит алыргъа барсагъыз угъай деп ашырлыкъды. Ызы бла бу информацияны кредит бюрогъа жиберликди. Башха банкла да сизге угъай деп тебирерикдиле. Бу бары да неден башланнганын, аны къыйырын табаллыкъ тюйюлсюз.

- Аны бары бла да не этерге боллукъду? Кесинги юсюнгден информацияны къалай сакълагъын?

- Интернетни хайырланнган сагъатда информацияны толусунлай сакълауну юсюнден айтыр амал жокъду. Алай къоркъууну азайтыргъа уа боллукъду. Сакълыкъны, сагъыш этерге кереклисини юсюнден унутургъа керекмейди. Мени айтырыгъым: сервиследе (соцсетьледе, мессенджерледе) абери жазарны аллында, кесигизге «мен аны битеу халкъгъа ашырама» дегиз. Анга кёре сагъыш этигиз, керекмиди бу информацияны басмаларгъа, огъесе угъаймы. Сюемисиз аны юсюнден хар ким да билирин? Ол информация сизге хата салыргъа боллукъмуду? Биреу энчи видео тюшюрюп, башхагъа ашыргъанын халкъ билип, аны сёзюн этип тургъаны барыбызны да эсибиздеди.