Урушда жигитлиги, мамыр жашауда жигерлиги ёсюп келген тёлюлеге юлгю болгъанлай къаллыкъдыла

Уллу Хорламны 74-жыллыгъына

Тогъузалары, беш къарындаш болуп, Зылгыда бир арбазда жашагъандыла. Исмайылны тамата къарындашы Хакяшны юй бийчеси эртте ёлюп, сабийлери аналарындан ёксюз къалгъан эдиле. Хакяшны гитче жашы Мухадинни къагъанакълыгъындан окъуна саулугъу жокъ эди. Элде школгъа жюрюгенинде да, педучилищеде окъугъан заманында юйге келгенинде да, Кемал ол жашчыкъны, кишиге жетдирмей, къолуна кётюрюп айланнганды. Ол жыллада жашау аламат болмагъанын билебиз. Конфет, къалач деген затла таулу юйюрлени кёбюсюнде элпек тюйюл эдиле. Кемал къолуна конфет неда татлы къалач тюшсе, аны ашаргъа кёзю къыймай, гитче Мухадинчикге асырап тургъанды.

Сабийлигинден окъуна анга Аллах берген чомартлыкъны, жюрек жумушакълыкъны, биреуню жарсыууна кесини жарсыуунача къарамагъанлыкъны Кемал жашагъан ёмюрюнде тас этмегенди.

Тогъузаланы Кемалны тёлюсюню жашлыгъын уруш сыйыргъан эди. Ол себепден а аны аскерге жашаууну юсюнден хапар айтмай жарамаз. Педучилищени бошап, Волгоград областьдан Нальчикге кёчюрюлген Урюпинск жаяу аскер училищеге келгенинде, аны тюгел 18 жылы да толмагъан эди. Гитлерчи аскерле тохтаусуз алгъа келген къыйын заман эди. Окъууну бошагъынчы, училищени фронтха жиберип къоя эдиле. Мен Нальчикде пединститутну хазырлаучу курсларында окъуй эдим да, Затишьени тийресинде курсантланы юйрениулерин кёре-кёре тургъанма. Бир кюн а, оркестр «Священная война» деген жырны сокъгъанын эшитип, чабып тышына чыкъдым.

Училище фронтха тебирегенин ангыларгъа къыйын тюйюл эди. Аскерчиле тёрт тизгин болуп атлайдыла. Ашыра келгенле кёпдюле. Жашларындан, къарындашларындан айырылыргъа унамай, ала бла бирге баргъанланы командирле кючден айырадыла аскерчи тизгинледен. Ол кюн анда Кемалны атасы Исмайыл, анасы Фатимат, эгечи Асият да болгъанларын мен шёндю билдим. Асият да иги кесек баргъанды, къарындашыны билегине жабышханлай. Алай, не медет, айырылдыла. Мен аланы кесим да кёргенме, алай танымай эдим ол заманда бирин да. Солдат кийимле кийген жашла уа бары да бирге ушашла…

Кропоткин шахарны къатында къыркъ экинчи жыл 4-чю августда курсантла фашист аскер бла къазауатха киргендиле. Сауут, техника жаны бла да немецлиле онглу эдиле. Болсада курсантла жигитлеча сермешгендиле. Огъары Малкъардан Асанланы Жамал, Зарагижден Зумадин Бозиев бла Султан Темирканов да Кемал бла бирге эдиле. Жамал фашист танкны кюйдюрюп, кеси да ёлдю. Андан чабып чыкъгъан гитлерчи танкчыланы жесирге алдыла. Душман огъу Зумадинни да жыкъды. Аны къатында, кесича жашчыкъла жан бергенлерин къалай кётюралгъан болур эди. Тогъуза улу! Кётюрдю, тёздю. Ол биринчи сермешде окъуна «абадан болуп» къалгъан эди…

Аны батальонуна Къобан черекни юсю бла ётген кёпюрню сакъларгъа буюрдула, 54-чю армияны артха кетиуюн жалчытыргъа. Къарангы кече. Кёпюрню аргъы къыйырында постда Кемал сюеледи. Бир заманда кёпюрге жууукълашып келген къарелдини эслейди. «Тохта, кимсе, жерингден тепме, атхан этерикме!» - деп къычырады. «Къарелди» бир затла айтыргъа кюрешди, къоркъгъандан ангылаталмайды.

Сёлешгенинден Кемал аны таулу болгъанын ангылап, къатына чакъырады. Ма сейир! Ол а бир эллиси, жууукъ да жетген. Немислиле халек ууатхан 115-чи атлы аскер дивизиядан къайтып келе эди. «Фашист аскерле хорлагъандыла, энди сен былайда туруп этеригинг жокъду. Кетейик юйге», - деп, Кемалны да биргесине элтирге кюрешеди. Алай патриот сезим жюрегине терен сингнген жаш унамайды.

Миллет дивизиядан къайтхан киши юйлерине келди. Жууукъла, къоншула да бардыла аны кёрюрге. Кемалгъа жолукъгъаныны хапарын эшитип, Фатимат а барыргъа унамады. Сабий жашны, Кемалны, анда къоюп, кеси келгенди, деп жиляды. Баласы жаннган отну ичинде айланнган ананы ангыларгъа боллукъ эди…

Дон сууну боюнунда къызыу сермешле барадыла. Немец-фашист аскерле Сталинградха ёшюн ургъан кюнле. Тогъуза улу къуллукъ этген аскер бёлюмге черекни онг жагъасына ётерге буйрукъ болду. Кёпюр а жокъ. Фашист бомбардировщикле къайры къоярыкъ эдиле кёпюрлени чач-тюк этмей. Кёпле суугъа батдыла. Кемал да билмей эди жюзе. Алай анга къайдан эсе да болушлукъ келди. Терек гылдыгъа тагъылып, черекни ары жанына ётдю. Арып-талып, солууун кючден ала, жар башына чыкъды. Тёгерегинде нёгерлеринден бири да жокъ. Билмейди не болгъанларын. Кырдыкга сыртындан жатып, бир ауукъгъа кёкге къарап турду. Жарны тюбюнден къулагъына бир таууш чалынып сагъайды. Тюшюп къараса, жыл саны эллиге жууукълашхан биреу зикир айта. Ол а къарачайлы болуп чыкъды. Экиси да агъачха къутулургъа тебирейдиле да, немецлилени къолларына тюшюп къаладыла.

Аланы, сюрюп, башха жесирлеге къошдула. Жесирлеге эм алагъа къалауурлукъ этген немецли солдатлагъа да ашны эки километр барып келтирирге керек эди. Ары жесирлени кеслерин жибередиле. Кемал кюн сайын нёгерлери бла бирге ол жумушха чыгъады. Немецли солдатла, юслерине ушкокланы тирегенлей, биргелерине барадыла. Кемал къачаргъа амал излейди. Нёгерлери – ышаннгылы оруслу жашла, бёкем санлыла. Аскер чыны бла Кемал бирсиледен тамата болгъаны себепли аны айтханына къарайдыла.

Бир кюн биягъы аш келтирирге тебирейдиле. Юч немецли солдат биргелерине – къалауурла. Кемал нёгерлерине кёзлери бла билдирди къайсысы къайсы солдатха чабарыгъын. Немецлилени, баям, эслеринде да болмаз эди сауутсуз жесирле алагъа чабыууллукъ этерле деп. Агъачха теренирек киргенлей, жесирле, гитлерчи солдатланы юслерине секирип, къарап-къарагъынчы сауутларын сыйырдыла, ушкок къалакъла бла уруп къапладыла. Кемал, кесине жетген немецлини ушкогун сермеп алып, къарнына сюнгюню сукъду…

Жесирден къутулгъанла кесибизникилеге къошулгъанлай, олсагъат особистле да жетдиле. Кюн сайын соруу. Жесирге къалай тюшгенсиз, къалай къачалгъансыз? Сизни ёлтюрмей къалай къойгъандыла?.. Дагъыда кёп тюрлю соруула. Айтханларына ийнанмай эдиле. Смершчи штрафбатха жиберир жанлы эди. Болсада аскер биригиуню командири: «Бу жашла сауутлары бла келгенлери себепли мен былагъа ийнанама», - деп, аланы кесини аскер бёлюмюне алды.

Урушну къанлы жоллары бла гвардияны лейтенанты Тогъузаланы Кемал Прагагъа жетди. Фашистле, артха кете, шахарны миналадан толтургъандыла. Алай сапёрла тазалагъандыла бирин да къалдырмай. Энди къоркъуу жокъду. Къазауат бошалды. Сау къалгъанла къууанадыла. Кемал къуллукъ этген аскер бёлюм Праганы къыйырында тохтагъанды. Ингирде, чатырны къатында жатып, таза хауаны солуй, кёкде жулдузлагъа къарайды. Сагъышлары аны туугъан элине – Зылгыгъа – элтедиле. Юйге келсе, анасы къалай къууанырыгъы кёзюне кёрюнеди. Хорламны кюнюне жетмегенлеге жарсыйды. Аны ненча аскерчи тенги къалгъанды агъач талалада, жол жанларында асыралып! Санап саны жокъду.
Тогъуза улу бла бирге кёп къанлы сермешлеге къатышхан Александр Чернов а анасына письмо жазаргъа олтургъанды. Письмосун бошап, Кемалгъа кёргюзтдю. Къарачы, къалай жазгъаныма! «Мени сюйген анам, уруш бошалды! Мен саума! Кёп турмай юйде боллукъма», - деп жаза эди Саша…

Эрттенликде эртте туруп, суу боюнуна бардыла. Бир бирлерини юслерине суу чачып ойнайдыла, кюледиле. Аланы къууанчларын, айхай да, кеслерича, тёрт жылны окъну-топну тюбюнде айланнганла, ёлюм бла бетден-бетге кёп кере тюбешгенле ангыларыкъ эдиле. Билмей тургъанлай, ушкок атылгъан таууш эшитилди. Александр Чернов, ых деп да солумай, сыртындан жыгъылды. Кемал, ийнанырыгъы келмей: «Саша!» «Саша!» - деп, силкиндирип кюрешди. Алай, шуёхуну кёз акълары айланнганларын кёрюп, тюнгюлдю. Бирге жыйылса, черек болуп барыр чакълы бир къан тёгюлгенин, мингле бла ёлюклени кёрген Кемал кёз жашларын тыялмады… Къыркъ бешинчи жылда майны 13-чю кюню ёмюрден ахыргъа дери да аны эсинден кетмегенди.

1946 жылда Тогъузаланы жаш аскерден эркин болду. Ары дери юйге письмола жазып тургъанды. «Мында быллай адамла жашамайдыла», - деп аллай жууап ала эди. Таула ортасында орналгъан эллине – Зылгыгъа келди. Элде бир жан жокъ. Тюп болгъан журтланы тыпыр ташлары къалгъандыла. Тиллери болса, ала айтыр эдиле Малкъар ауузуна келген палахны юсюнден хапар.

Кемал, он миллионла бла адамларыбыз къырылгъан уллу къазауатдан сау чыгъып, анасы бешигин тебиретген юйюне келгенде, анга киши да тюбемеди. Эл къабырлагъа ушай эди. Жаланда жаны болгъан зат – Къараууз деген ит. Ол Кемалны таныды. Юсюне-юсюне секирди, ийнакълады. Итни башын сылап, Кемал арбаздан чыкъды. Къайры барсын, кимге сорсун?

Къабартылы жууукъларын жокъларгъа таукел болуп, Кемал жолгъа атланады. Псыгансууда Кемалны атасыны экиге айланнган къарындашы Къазихан жашай эди. Таулуланы къалай кёчюргенлерини юсюнден хапарны анга ол айтхан эди. «Сибирьге элтгендиле», - дегенди. Кемал ары атланнганды. Поездлени биринде бирине тагъыла, къыралыбызны сибирь жанында шахарларында излейди юйдегилерин. Новосибирскде, Омскде, Челябинскде да болады. Соруп-сурап кюрешеди. Сау жыл чакълы излеп, Къазахстанда Акъмола (шёндю Астана) шахардан узакъ болмай Жалтыр деген станцияда тапханды.

Юйюрню къууанчыны чеги жокъ эди. Фатиматны ийнанырыгъы келмей эди жашын сау кёргенине. Жарсыугъа, Сталин бла Берия къурагъан респрессияланы, ёз халкъларына азап чекдириуню чархы уа алыкъа бурула эди. Экинчи кюн окъуна ёшюнюнде орденлери бла майдаллары жылтырагъан жаш офицерни комендатурагъа чакъырадыла. «Погонларында жулдузланы да кетер, керохунгу да бери бер, сен аланы жюрютюрге тийишли адам тюйюлсе…»

Кемалны жанында именной (аты жазылгъан) кероху болгъанды. Аллай сауутну уа кимге болса юлешмегендиле. Жигитлиги ючюн фронтда аскер командование саугъагъа берген керохну урушну къарап да кёрмеген бир жекбаш комендантха къалай  сыйыртсын! Жаннган отну ичи бла Кавказдан Прагагъа дери баргъан 22-жыллыкъ офицер къалай тёзерик эди ол артыкълыкъгъа! Шинтикни сермеп, комендантны башына жетдиреди. Тутадыла Кемалны. Не заманда да, къайда да, насыпха, тюзлюкню сюйген таза ниетли адамла табыладыла. Алайсыз жашау тохтап къалыр эди. Область комендатураны таматасы фронтчу офицерни мычымай бошларгъа буйрукъ берди…

Аскер статистиканы тергеуюне кёре, Уллу Ата журт урушда Кемалны жыл саны тёлюню хар онусундан сегизиси ёлгенди. Бизни жерлешибизни уа насыбы тутхан эди. Ол, юйге сау-саламат къайтып, беш жаш ёсдюргенди. Ала уа (алай айтыргъа ырыслагъан да этеме) туумай къалыргъа боллукъ эдиле. Аллахха шукур! Къадар Кемалгъа «онг кёз бла къарагъанды». Туудукъла, аладан туугъанла да онюч боладыла.

Тогъузаланы Исмайылны жашы Кемалны аты районда эм республикада да кёплеге белгили эди. Жигитни аты унутулмагъаны къалай игиди! Халкъыны эсинде къалгъан къаллай уллу намысды! Сабийлери, туудукълары, аладан туугъанла, тукъуму, саулай туугъан эли да ёхтемленирге эркиндиле Кемал ючюн. Бабугентде орамладан бирине аны аты аталгъанды. Администрацияны оноуу бла Черек районну спорт комитети жыл сайын, Тогъузаланы Кемалны хурметине атап, тиширыу командаланы араларында волейболдан республикалы эришиуле бардырыладыла.

Аны иги таный эдим. «Межколхозстройда» баш бухгалтер болуп ишлегенинде, районну жол мюлкюне башчылыкъ этгенинде да кёп кере тюбешгенме. Менсинмегенни, кесин кётюрмегенни жамауат кётюргени къалай аламатды! Кемал аллай адам эди. Мен бу жазгъанымда аны ич дуниясын толу ачыкълаялгъан сунмайма. Немецли солдатны ёлтюргенине жарсыгъан адамгъа тюбемегенме андан башха. Ол а, бир уллу аманлыкъ этгенча, унуталмагъанды, кесича, бир жашны жашауун юзгенин, аны анасын жилятханын, - душман солдат болгъанына да къарамай.

Урушну бир заманда да халкъла башламайдыла, къырал башчыла башлайдыла деген къалай тюз айтхан эди! Анга шагъатлыкъ тюйюлмюдю Кемалны «мен нек ёлтюрюрге керек эдим немецли жашны» деп, аны сагъышын жашаууну ахырына дери башындан кетералмай тургъаны!