Акъыл – тенгизден терен, билим – таудан бийик

Озгъан ёмюрню отузунчу жылларында къыралда билим алыугъа уллу эс бурулгъаны бла байламлы, бизни республикада да окъуу юйлени ачылыулары къырал программагъа киргенди.

Малкъар элледе бек биринчи школ Къашхатауда 1902 жылда ачылгъанды. Ызы бла Орусбийлада эки, Хасауатда да бир школ ишлеп башлагъандыла. 1915 жылда уа школ Кёнделенде да болгъанды. Аланы барында да жюз бла жарым чакълы адам окъугъанды. Ала, къырал бек аз ахча (120–150 сом) бёлгени себепли, элни хуржунуна къарагъандыла. Ол себепден жабыла, ачыла да тургъандыла.

Сёз ючюн, Кёнделенде школну Хадаужукъланы бийче ачхан эди, дейдиле таматала. Ары жюрюгенледен Хаммаланы Назир кесини къарындашы Магометни, Батырбекланы Магометни, Губаланы Ибрагимни сагъынады. Хаммаланы Магомет озгъан ёмюрню отузунчу жылларында республикада комсомолну обкомунда экинчи секретарь болуп тургъанды, ызы бла саулукъ сакълауну наркомунда орунбасар болуп ишлегенди. Батырбекланы Магомет да кёп жууаплы къуллукълада уруннганды, КъМАССР-ни эл мюлк министерствосунда министрни орунбасары болуп да тургъанды. Губаланы Ибрагим Уллу Ата журт уруш аллы жыллада Къабарты-Малкъарда социал къоруулауну наркому (министри) болгъанды.

Къалай-алай болса да, къырал къоранчларын кесине алгъан совет школла 1922 жылда хар бир элде да ачылгъандыла. Аланы мекямлары да бирча ишленнгенлерин эслерге боллукъду. Бар халкъыбызны атын айтдыргъан адамла ол мектепледе окъугъандыла.

Билим алыргъа таулула бек тартдыргъандыла. Жангы къырал да ол затны излегенди халкъындан. Алай бла 1922 жылда Нальчикде совет партия школ ачылгъанды. Артда ол Ленинчи окъуу шахарчыкъны (ЛУГ) къурамына кёчгенди.

Анда совет партшкола, педагогика, эл мюлк, кооператив техникумла, фельдшер-акушер, тракторист курсла, коммуна школ да болгъанды. Ол курсланы мурдорларында артда техникумла ишлегендиле.

1923 жылда бир ненча эл мюлк школ ишлегендиле республикада. Бири Моллаланы хуторда болгъанды.

Башында белгиленнгенича, бир къауум окъуу юйню бир этип, ол санда совет партия школну, педтехникумну да, аланы мурдорларында1924 жылда Ленинчи окъуу шахарчыкъ ачылгъанды. Аны ачылыуу ишчи халкъны бачамасы В. Ленин ёлгени бла байламлыды. Аны аты да аны ючюн аталгъанды окъуу шахарчыкъгъа.

Ол окъуу шахарчыкъда устазла болуп, таулуладан Шахмырзаланы Саид бла Жаболаны Ахия ишлегендиле.

Анда ишчи факультет (рабфак) да болгъанды. Сёз ючюн, Къумукъланы Салих, Махийланы Шаухал, Курданланы Паша, Селяланы Махти, Шауаланы Акаш биринчи анда эл мюлк жаны бла окъугъандыла.

Бийик билим алыргъа онг жаланда республикадан тышында болгъанды. 1932 жылда Къабарты-Малкъарда биринчи бийик билим берген окъуу юй ачаргъа дегенде, Крайисполкомну оноууна кёре, аны ачарча мекям ишленнгинчи, студентлеге, анда ишлериклеге да Пятигорскда мекям бёлюннгенди.

Былайда айта кетерге керек болур, Пятигорск ол жыллада Шимал Кавказ крайны административ арасы болгъанды. Бусагъатда уа, анча жыл ётгенде, Шимал Кавказ федерал округну арасыды.

Ол институтха Къабарты-Малкъар ишчи факультетде окъуй тургъанла кёчюрюлгендиле. Алай бла ол жыл ары жюзден артыкъ адам киргенди. Аладан сексен бешиси къырал стипендия алгъандыла. Анда физика-математика, биология эм филология факультетле, кечирег а тарых факультет да ачылгъандыла. Устазланы саны онюч эди. Экиси профессорла болгъанлары белгилиди.

Тёппеланы Сулейман ол институтда физика-математика факультетде окъугъанды. Ностуланы Магомет а кечирек тарых факультетни тауусханды. Ботталаны Ибрагим, Мусукаланы Шамса, Тёппеланы Къаний да анда окъугъандыла.

Ол институтда экижыллыкъ курсланы уа кёпле бошагъандыла. Ол санда Будайланы Азрет, Созайланы Мариям, Мызыланы Адрай, Мусукаланы Мутай, Огъурлуланы Раиса, Рахайланы Фатимат эм башхала.

1934 жылда Къабарты-Малкъар педагогика институтну атына университет деп аталгъанды. 1936 жылда аны бошап, сексен устаз баргъандыла школлагъа.

Алай бла, алда Орджоникидзеде тюрлю-тюрлю окъуу юйледе окъуп тургъан эселе таулу жашланы бла къызланы бир къаууму, отузунчу жылланы экинчи жарымындан башлап, къыркъынчы жылланы аллында уа Пятигорскда окъуу юйледе алгъандыла билим, усталыкъ да. Сёз ючюн, къыркъынчы жыллада КъМАССР-ни министрле советини председателини заместители болуп тургъан Мамуколаны Мурат Пятигорскеде эл мюлк школда окъугъанды. Анда дагъыда партия школну Мырзаланы Исхакъ бла Мусукаланы Хамит, сатыу-алыу техникумну Батчаланы Мурат, фабрика-завод школну Наршауланы Сакинат тауусхандыла.

1936 жылда Ленин атлы окъуу шахарчыкъ чачылып, анда юйретген усталыкълагъа кёре энчи окъуу юйле ишлеп башлагъандыла. Алай а ол окъуу шахарчыкъ бизни халкъыбызны билим алыу жолунда энчи да, уллу да магъананы тутханы белгили шартды.

1937 жылда Нальчикде бусагъатда университет болгъан жерде къырал педагогика институтну хазыр мекямы сюелгенди. Аны бла бирге сегизжюзден артыкъ адам жашарча, студент общежит да, анда дерсле берлик устазлагъа да юй ишленнген эди. Алай бла андан арысында бийик билим, усталыкъ алыуну арасы ол болгъанды. Нальчикдеги педагогика институтну биринчи ректору Xату Сагидович Темирканов эди – белгили музыкантланы аталары.

Уллу Ата журт уруш башланнганда, анда окъугъан жашладан кёбюсю фронтха кетгендиле. Къайтмагъанла, башха къайгъылыла да аз тюйюл эдиле. Малкъар халкъны кёчюргенлери бла да байламлы, студентлени саны азайгъанды…

Пединститутда 1952 жылда аспирантура ачылгъанды.

Биз сюргюнден къайтханда, 1957 жылда пединститутну мурдорунда Къабарты-Малкъар къырал университет къуралгъанды. Анда тёрт факультет болгъанды: тарых-филология, физика-математика, эл мюлк эм къурулуш инженерле хазырлагъан. Аны ректоруна Хатута Бербековну салгъандыла.  Бусагъатда университет аны атын жюрютеди. Ол жыллада анда ишлегенлени санында филология илмуланы докторлары Аппайланы Аскерни бла Алийланы Умарны, химия илмуланы кандидаты Тёппеланы Состранны айтыргъа боллукъду. 

1966 жылда КъМКъУ-да медицина факультет ачылгъанды. Ол ал жыллада «Лечебное дело» деген жангыз усталыкъ берип тургъан эсе, бюгюн студентле анда онтёрт клиника кафедрада кёп тюрлю усталыкъгъа юйренедиле: терапия, хирургия, стоматология, акушерство бла гинекология, сабий ауруула, жукъгъан ауруула, неврология, д.а.к.

Малкъар халкъ сюргюнден ата журтуна къайтхан жыл университетни къайсы факультетинде да таулу жашла бла къызла сюйюп окъугъандыла. Ол жыллада анда билим алып, артда уа тюрлю-тюрлю илмуланы докторлары, кандидатлары болгъанла да бардыла.

 

 

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: