Ёлюмсюзлюкге учуу

Балтиканы тенгиз авиациясыны айтхылыкъ лётчиги Байсолтанланы Юсюпню жашы Алимге быйыл 100 жыл боллукъ эди. Анга Совет Союзну Жигити деген сыйлы ат урушну бек къыйын, аскер саугъала алай кёп берилмеген 1942 жылда 23 октябрьде аталгъанды. Ол а бизни бир жерлибиз, керти да, уллу жигитлик этгенине шагъатлыкъды.
Байсолтанланы Алим Къабарты-Малкъарны биринчи Алтын Жулдузу эди. Ол 1943 жылда Балтика тенгизни башында хауа сермешде ёлгенди. Занкишиланы Хусейни «Тауланы жашы – Балтиканы илячини» деген аты бла басмаланнган документли повестинде Алимни немис-фашист ууучлаучула бла сермешледе этген жигитлигини юсюнден тынгылы хапар айтылады. Китапны юзюклери бла окъуучуланы шагъырей этебиз.

 Унутулмазлыкъ кече 

Ханко жарым айрыкамда шошлукъну моторланы гюрюлдеген тауушлары бузадыла.

-  Эшитемисе? «Юнкерсле» келедиле, - дейди Алим, Анатолий Кузнецовха бурулуп.

- Биз алагъа тийишлисича тюбейик...

Истребительле, букъу этдирип, кёкге кётюрюледиле. Сермеш кёпге созулмайды. Бомбардировщикледен бири, кюйюп, энишге кетеди, ючюсю уа ызларына къайтадыла.

Ханкону лётчиклери бир ненча кюнню учмай турадыла. Хельсинкини радиосу жарым айрыкамда совет авиация толусунлай ууатылгъанды деп, къууанып, билдиреди. Анга жууапха, душман артиллерия къаты атханына да къарамай, бизни истребительлерибизден онусу кёкге кётюрюледиле. Ала окъ-топлары тауусулгъунчу аямай сермешедиле.

Совет лётчиклени батырлыкълары душманны сейир-тамашагъа къалдырады. Кёкде агъызалмагъандан сора душман бизни истребительлени ала къона туруп ууатыргъа мурат этеди. Алай ол да хорлам келтирмейди.

Ханкону жигитлери арталлыда онг болмай тургъан, тапсыз кезиуде амал табадыла: самолётланы къондура туруп, жерлерин тохтамай алышындырадыла. Керек болгъанда уа жангыдан кёкге кётюрюледиле. Болсада аланы хауада урушлары алгъындан да къыйыннга айланады. Тенгизчилерибиз лётчиклерибизге болушургъа итинедиле. Балтика флотну кемелери маяк болгъан жерде айрыкамлагъа десант тюшюредиле. Душман гарнизон кесин пленнге береди. Ханкону тийресинде бир ненча айрыкамчыкъны къолгъа этедиле. Аланы стратегия жаны бла магъаналары уллу эди.

Алай финнле бизни десантчыларыбызны алайдан кетерча этедиле. Лётчиклени Ханкода къауумуну командири Ильин былай буюрады: «Душман кемелени маякдан къыстаргъа!» Совет бомбардировщикле, кеслерин да истребительлерибиз ашыра, жау кемелеге жууукъ келедиле. Кёкде аланы къоруулагъан къара жорлу самолётла кёрюнедиле. Алай бизни «И-16» истребительлерибиз сермешге таукел киредиле. Эки жау самолётну агъызадыла, ючюнчюсю уа къачады. Авиациясыз къалгъан душман кемеле илишаннга алындыла, кёплери суу тюбюне ташайдыла. Финнли эсминецни да кюйдюрюп, лётчикле аэродромгъа къонадыла.

Байсолтан улуну самолётуну техниги Василий Ильич Брусницын анга  биягъы соруу бла тюбейди: «Жолдаш командир, ол начаслагъа кереклерин тапдыралдыгъызмы?» Алим, жууап берирни орунуна, ышарды. Ол а буйрукъну толтургъаныны, самолёт да хатасыз къайтханыны белгиси эди.

Аскер-тенгиз Флотну командующиси адмирал Н.Г.Кузнецов Ханкону къоруулагъанланы юслеринден кесини эсгериулеринде былай жазгъанды: «Майор Ильинни 13-чю авиация полкуну лётчиклери уллу жигитликле этгендиле. Зенит артиллерия бла бирге ала Ханкону кёгюнде душманны 53 самолётун ууатхандыла. Балтикада фашист самолётланы бек алгъа агъызгъан капитан А.К.Антоненкогъа бла лейтенант П.А. Бринькогъа Совет Союзну Жигитлери деген атла аталгъандыла. Лётчикле Л.Г. Белоусов, Байсолтанланы А.Ю., Н.Я. Васильев, Д.М. Таренко, Г.Д. Цоколаев да артда Совет Союзну Жигитлери боладыла».

Ленинградны къуршоугъа алгъандан сора  Ханкону керекли затла бла жалчытыу осалгъа кетеди. Балтика флотну баш кючлери былайгъа жыйышдырылгъанлары себепли жарым айрыкам башха жерден хазна болушлукъ тапмайды. Аны къоруулагъанланы былайдан кетерирге оноу этедиле.

1941 жылны экинчи декабрине дери Ханкону аскерлерини асламысы кемеле бла Кронштатха кетедиле. Мында къалгъан сегиз лётчик бла аланы техниклери самолётлары бла учаргъа керекдиле. Алай кюндюз учаргъа жарамайды: тёгерекни душман бийлепди. Аны юсюне къалын туман басыпды. Ханкочу асла кече приборланы болушлукълары бла учаргъа оноулашадыла.

Ала къыйналмай къонар ючюн,  аскер-тенгиз базаны прожекторла бла жарытадыла. Къалын туман басып тургъаны себепли  лётчикле жарыкъны тюз да Кронштатны башына жууукълашханларында эследиле. Аладан алтысы аэродромгъа хатасыз къонадыла. Цоколаев жеталмайды, машинасын «Красная Горка» фортну тийресинде къаргъа баууру бла къондурады: бакларында бензин тауусулгъан эди. Жаш лётчик Старухинни самолёту уа  къона туруп ууалады. Романенко флотну аскер-хауа кючлени командующиси Самохиннге кечеги учуу тап бошалгъанын ёхтемлик бла билдиреди.

... Бюгюн самолётла учмайдыла. Лётчикле, техникле, алайда аскер къуллукъларын бардыргъан башхала бирер зат бла жубанадыла. Алим а юйюне письмо жазады: «Багъалы анам! Сени письмонгу алдым, сау-эсен болгъаныгъызгъа къууандым. Мени да жокъду хатам. Жауну самолётларын агъызама. Тенгизни башында учханыма къоркъгъанынгы билеме. Жарсыма, анам, бир зат да болмаз. Жигит жашла бардыла биргеме.

Мен да санга бек тансыкъ болгъанма. Къоншуда, тийреде адамланы, тауларыбызны кёрюрге термилеме. Не этериксе, заман алайды. Эшта, гитлерчи малгъунла ууатылгъынчы, сизни кёраллыкъ болмам. Cay-саламат тюбешейик. Сени Алиминг».
Байсолтан улу письмосун бошагъаны бла аны штабха чакъыргъанлары тенг болду. Полкну командиринден энчи буйрукъ алып, ол кесини къаууму бла душманла таба учду. Гитлерни къара чаукалары -  «мессерле», юнкерслени къоруулай, бизни аэродромубузгъа келе эдиле. Бийик кёкню кенглигинде къаты уруш башланады. Алда келген бомбардировщиклени Алим агъызады. Тенглери да юч самолётну ууатадыла. Сау къалгъан немислиле кеслериникиле жанына къачадыла, бизникиле уа сермешден къоранчсыз чыгъадыла, эки самолётубузгъа душман заран салгъанларын айтмасакъ.

Самолётну тюбюнде – гюлле 

Кюнлени биринде Алимге корреспондент келеди:

- Къалай уруш этгенигизни юсюнден айтсагъыз эди.

- Биз да, башхалача, къанлы душман бла сермешебиз...

- Алим, уялгъан этме, - деп, таукеллик береди командири, - бир да болмай эсе, Эре айрыкамны тийресине чабыууллукъ этгенигизни юсюнден айт.

... «И-16» истребительледен алтысы душман кемеле бла лайбагъа чапхандыла. Гитлерчиле зениткала, пулемётла бла атып, аланы кеслерине жууукълашдырмазгъа кюрешедиле. Алай лётчикле сегиз кеме бла лайбаны ууатадыла. Бир къауумларын суу тюбюне батдырадыла, башхаларына халеклик саладыла. Байсолтан улу кеси да къазауатдан хатасыз чыгъалмайды. Аны самолётуну рулюну жартысын душман окъ къобарады, къона туруп, чархлары бошланмай къаладыла. Алим машинаны кючден-бутдан къондурады.

Бизни аэродромдан арлакъда жауну танк колоннасы орнашады. Ары тасхагъа баргъан Байсолтан улу фашистле жангы жерде кёп кюч жыйгъанларын штабха билдиреди. Аны хапарына тынгылап, авиация бригаданы командири полковник И.Г.Романенко лётчиклеге былай буюрады: «Балтиканы илячинлери, штурмовкагъа хазырланыгъыз!» Сора, таулу жашны къатына келип, былай айтады: «Сен а, Алим, мени бла учарыкъса». Сынаулу авиатор, уста насийхатчы Романенко Финляндия бла урушда Совет Союзну Жигити деген атны алгъан эди. Иван Георгиевични биргесине учууну лётчикле кеслерине намысха, насыпха да санагъандыла.

...Гитлерчилени жаяу аскери, тизгин болуп, эстон элге атланнганды. Колоннаны аллында свастика байракъ чайкъалады. Аны къатында башхаладан айырма кийиннген ючеулен келедиле. Саугъаларына, белгилерине кёре, ала оноучу офицерлеге ушайдыла.
Бу суратны кёзюлдюреуюклери бла кёрген Романенко кеси кесине былай шыбырдайды: «Къарачы алагъа! Адам улуну душманлары, тюз ата юйлерине баргъанча, таукел атлайдыла... Алай сиз, малгъунла, узакъ кетмезсиз!..»

Сора аллында сюелген Байсолтан улуна былай айтады: «Кетдик! Алимчик, ызыма «къара къушну» олтуртма...
Балтиканы илячинлерини аталары Романенко, ол бек сюйген, ышаннган таулу жаш да кёзню жумуп-ачхынчы, булутла таба кетдиле. Сора, энишге тюше келип, душман колоннагъа пулемётладан, топладан ёлюм «жибердиле». Экинчи чабыуулдан сора кенг жол, тёгерек ууучлаучуланы харам мыллыкларындан толадыла. Сау къалгъанлары, аскер байракъны да ташлап, агъачха къачадыла, торф чунгурлагъа бугъаргъа кюрешедиле.

Алгъа полковник, артдаракъда тамата лейтенант къондула. Иван Георгиевич Алимни ёз жашынча къаты къучакълайды: «Аперим! Солдатланы хар бири да сенича къазауат этсе эди!..» Ол а таматадан былай тилейди: «Эркин уугъа» ийсегиз эди, жолдаш полковник... Къалын агъачдагъылагъа зат эталлыкъ тюйюлме, алай ол терен чунгурдагъыланы уа окъларым табаллыкъдыла...».

Байсолтан улу айтханын болжалгъа салмайды. Торфу алыннган чунгурланы (карьерлени) башлары бла учады. Аланы къабыргъаларына къысылгъан фашистлени кёреди. Жауну къалай жокъ этиуню амалын излейди. Бийикден атса, окълары зырафына кетерикдиле. Чунгурну ичине кирсе уа, самолётну къанатлары къабыргъалагъа тиерге боллукъдула. Алай асны жютю кёзлери, болумну тюз ангылауу анга таукеллик бередиле. Башындан келе, жерге жетерге аз къалгъанда, Алим торф карьерни бир къыйырындан киреди. Пулемётну эки жанына да тенг ата, герман аскерлени сойландыра, узун карьерни «тазалап» чыгъады. Алим, тёгерек айланып, экинчи, ючюнчю, тёртюнчю карьерлени «оноуларын да этеди». Къоркъууну не болгъанын билмеген малкъарлы улан жашырыннган фрицлени асламын къыргъан эди.

Байсолтан улуну самолётундан кёз алмай тургъан Романенко аны «торф операциядан» хорлам бла чыкъгъанына къууанады, алгъышлайды: «Жигитлени да жигитисе! Кишиликди лётчикни лётчик этген. Алай сакълыкъ да керекди. Торф карьерни кенглиги онбир метрди, самолёт учханда уа, тогъуз метрни алады. Андан аз да бир жанына кетгенлей, машинагъа хата тюшерге боллукъду. Бизге уа фашистлени къырыргъа керекди!» - дейди. – «Да не этерикбиз да, душман карьерге къысылса, - деп, башын жулургъа кюрешеди Алим, - хар затны да тюз тергерге кюрешген эдим...».

- Самолётну бир тырналгъан жерчиги бар эсе, анда мен санга кёргюзтюрме оюнланы, - деп жаныды командир.
Полкну инженери Байсолтан улуну машинасына аз да хата жетмегенин билдиреди: «Аперим! Темир жипни юсю бла баргъанча, тап къутулгъанса!»

... Эстонлу чабакъчыла кёкде хауа сермешлеге кёп кере къарагъандыла. Къалай эсе да кеслерини бир белгилери бла ала самолётла кимникиле болгъанларын билип тургъандыла. Кимни эсе да огъурлу къоллары уа хар кюн сайын самолётла къоннган жерге ёзен гюлле сала эди. Урушда гюлле! Ол лётчиклени жигитликлерине уллу багъаны, хурметни белгиси эди. Бютюнда Байсолтанланы Алим бла Анатолий Кузнецовну самолётларыны къатларында гюлле кёп жыйыла эдиле.

 Чыдагъан хорлайды

Николай Чуковский былай жазгъанды: «Лётчикле къыйын сермешледе кюч-къарыу  алгъандыла. Аланы  сынаулары ёседен-ёсе баргъанды. Цоколаев, Байсолтан улу, Бадаев, Татаренко душман бла къаты сермешгендиле, хар кюн алагъа хорлам келтиргенди.

Геннадий Цоколаев, осетинли жаш, лётчик болгъанлы кёп заман озмагъанды. Алай ол хауа сермешледе жигитлигин, усталыгъын, лётчиклени къауумуна башчылыкъ эталлыгъын кёргюзтгенди. Къызыл Байракълы Балтика Флотну политуправлениясыны листовкасында былай айтылгъанды: «Осетин халкъны жашы Геннадий Цоколаев бир батыр адамды». Алай махтагъанларына бир кесек уялгъан да эте, Цоколаев былай дегенди: «Башха миллетлени арасында уа батыр адамла азмыдыла да?! Байсолтанланы Алим малкъарлыды, Петя Бринько украинлы эди... Толя Кузнецов оруслуду. Аланы барысыны да батырлыкълары бирди - совет батырлыкъ».

Ол да сейир тюйюлдю, не Цоколаев, не Байсолтан улу, неда Кузнецов, не Бринько кеслерине махтау излемегендиле. Балтикачы лётчиклени кёп миллетли юйюрлерин бир зат бирикдиргенди: душманны кёрюп болмау, фашизмни хорларгъа итиниулюк. Аны ючюн ала барысы да жанларын берирге да хазыр болгъандыла.

Кесини аскер ишлерини юсюнден Байсолтанланы Алим былай жазгъанды: «Авиацияда 1937 жылдан бериме. Акъ финнле бла къазауат этгенме. Ата журт урушну биринчи кюнюнден бери фронтдама. Фашистлени жаяу эм атлы аскерлерине, окъ топлары болгъан жерлеге чабыууллукъ этгенме. Кемелерин суу тюбюне батдыргъанма, самолётларын агъызгъанма. Мени истребителими да кюйдюргендиле. Жана тургъан самолётдан секиргенме. Кесими ёллюк суннган эдим. Кёресиз да, саппа-саума! Гитлерчиле бизни абызырарыбызны, кёлсюзлюк этерибизни сакълай эдиле. Алай жау муратына жетмеди.

Ким чыдаса, хорлам аныкъы боллугъун эсибизде тутабыз. Ата журтубузну чыдамлыгъы хар бирибизни къатылыгъыбыздан, батырлыгъыбыздан къуралады. Биз а чынтты жигитлеча сермеширге керекбиз! Ёлюмден къоркъмай, алай сермеширге! Къаныбызны,  жаныбызны аямай! Ким къоркъакълыкъ этсе да, ол абынмай къаллыкъ тюйюлдю. Абыннганны уа душман огъу терк табады. Алайды да, жашла, биринчи кюнден окъуна кесигизни къаты тутаргъа кюрешигиз!

Дагъыда бир затны юсюнден. Бек къыйын кезиуледе звенобуз къаты биригирге керекди. Алайсыз биз борчубузну толтураллыкъ тюйюлбюз. Биреу - барыбыз ючюн, барыбыз да - биреу ючюн!  Ол бизни жоругъубузду». Юлгюге, Алим уруш этип къайтхандан сора аны къалай бошалгъанын тынгылы тинтеди, жаш лётчиклеге кёп затны юйретеди.

...Фашист самолётла, сатыр-сатыр тизилип, бизникиле орналгъан жанына ашыгъадыла. Алимни звеносу къара къузгъунланы алларына чыгъады. Аны оюму былайды: «Душман авиацияны фронтну чегинден ётдюрмезге! Жаяу аскерлерибизни, аэродромубузну башларындан бомбала тёкдюрмезге!»

Жууукълашхандан сора Байсолтан улу алда келген «мессерге» чабады. Гитлерчиге тутхан жолун тюрлендиреди, манёвр этип башлайды. Алим аны ызындан къыстау болады. Немисли лётчик пулемётдан, топдан да атады. Алим да кесин илишаннга алдырмайды, ары-бери бурула, ёрге уча, энишгерек тюше, хар тюрлю фигураланы эте, душманнга хорлатмазгъа кюрешеди. Фашист ызындан къуугъан совет лётчикден къутулур муратда энишге кетип башлайды. Сора жангыдан ёрге кётюрюле келип, ёз аэродромлары таба тебирейди. Эштада, ол совет асны кеслерине элтип, жангыз истребительни тынч агъызыргъа итине болур эди. Алим терк окъуна аны юсюне чабады. Ол жиберген топ окъла душман машинаны «быдырына» тиедиле... Самолёт, къара тютюн этип, энишге кетеди. Гитлерчиле, бомбаларын къайры болса да тёгюп, ызларына къачадыла.

«1942 жылда 4 апрельде болгъан хауа сермешге эсигизни бурама, - дегенди Байсолтан улу аскер журналист бла ушагъында. - Бизни лётчиклерибиз бир бирге болушлукъ этиуню, таянчакъ болууну аламат юлгюсюн кёргюзтгендиле. Цоколаев, Кузнецов, Дмитриев, мен тасхагъа учабыз. Ызыбыздан Творогов, Литвиненко, Байдраков кёкге кётюрюледиле. Ала хауада бизни къорууларыкъ эдиле. «Юнкерс-87», «Мессершмитт-109» самолётладан да алтысы жюкленнген эшелонну кёредиле.

Бек алгъа Цоколаев бла Кузнецов «мессершмиттлеге» чабадыла. Андан сора ууатадыла бомбардировщикле. Ол кезиуде Творогов бла аны къаууму, бийикде къалып, «ME-109» самолёт бла сермешедиле. Алай бла Творогов къазауатда уллу низамлылыгъы болгъанын кёргюзтгенди, душманны бомбардировщиклерине чабаргъа къоркъмагъанды, «мессерлеге» къажау къыйын уруш этгенди.

Твороговну «мессершмиттле» бла сермешгенин кёрюп, душманны истребительлерине хазна эс бурмайбыз, аны бомбардировщиклерин агъызабыз. Биз тёртюбюз «юнкерследен» бешисин кюйдюргенбиз. Твороговну къаууму уа эки «мессершмиттни».

Бу жолгъу сермешибиз кёкге чабыууллукъ этиуню тап къурагъаныбызны, уста хауа снайперлерибиз болгъанларын ачыкъ кёргюзтгенди.
Аз сёз бла айтсам, кюнден-кюннге жетишимлерибизни керелейбиз, усталыгъыбыз ёседи. Жерибизни ууучлагъан гитлерчилени бекден-бек сопакълайбыз. Хорламгъа таукел барабыз».

Биринчи жулдуз

1941 жылны кюз артында Ленинград къуршоуда къалады. Къырал бла байламлыкъ Ладога кёлню юсю бла бардырылады. Ленинград аш-азыкъ, аскер-техника, башха болушлукъ алады. Шахарны мамыр адамлары, заводлары бла фабрикалары къыралыбызны чыгъыш районларына кёчюрюледиле. Къышхыда уа бузну юсю бла кече-кюн демей машинала жюрюгендиле. Анга «Жашауну жолу» деп бошдан атамагъандыла.

Ол жолну барлыгъы фашистлени ачыудан кюйдюргенди. Душман авиация аны жокъ этер ючюн къолдан келгенни аямагъанды. Фашист самолётла автомашиналаны колонналарыны башларында тохтаусуз учхандыла. Алай ал кезиуде болгъаны да бегилиди.

Артда «Жашауну жолун» къызыл жулдузлу истребительле къоруулайдыла.
... Сау кечени къар жауады. Эрттенлик чууакъ, сууукъ болады. Байсолтан улу бла аны ызындан учуучу лётчик къалауурлукъ этерге кёкге кётюрюледиле. Кёлню башында айлана кетип, ала аэродромгъа къайтадыла. Самолётлагъа отлукъ къуюп, дагъыда кёкге учадыла. Буз жолну башында ала таба алты жау истребитель келгенин кёредиле. «Къалай этейик? Ала юч кере кёпдюле, уруш этмей къоярыкъ тюйюлдюле. Сермешге кирмей, кеч болгъунчу, бир жанына кетерми эдик? Угъай!» Алим бу бек керекли жюклени элтген шофёрланы, аланы чыдамсыз сакълагъанланы юслеринден сагъыш этеди. Байсолтан улу бла Кузнецов кючле тенг болмагъан урушха киредиле. Алим алда келген «мессерге» чабады. Къысха очередьледен бир ненчасын бергенлей, душман самолёт жанып тебирейди.

1942 жылны апрель айыны ахыр кюнлеринде, хауа бир кесек жылыннганы бла, буз жукъарып, машинала жюрюялмай къалдыла. Битеу керекли жюклени ташыуну Ладоганы флотилиясыны боюнуна салынады. Ол жаз башына толу хазырлыкъда тюбейди. Шлиссельбург богъазны кюн чыкъгъан жагъасында жангы Кобона порт ишленеди. Бери темир жол да саладыла. Кёлню кюн батхан жагъасында уа

Осиновец порт жарашдырылады. Флотилияда чырмаусуз жюрюрча этедиле.
28 майда биринчи кере былай асламыракъ келген продуктланы къотарыу башланды. Тюз ол кезиуде жауну бомбардировщиклери бла истребительлери келедиле деген къуугъун жетди. Билдиргенлерине кёре, къыркъдан аслам эдиле ала. Не да этип, портха жууукълашдырмазгъа керек эди. Буйрукъ берилип, Голубев Василийни эскадрильясы кёкге кёлтюрюлдю. Эм алда ол кеси, аны ызындан а Алим бара эди. Жауну самолётларын кёрдюле. «Эшта, эллиден артыкъ болурла, - деди кеси кесине эскадрильяны таматасы, - Алим, алда келген бомбардировщикге чабама. Киши ызымдан тюшмесин, сакъларгъа кюреш».

- Мен санга кишини жибермем, - деп, таукел айтды таулу жаш.
Командир, алда келген самолётха жууукълашып, от ачды. Бомбардировщик, бир тыйгъычха тюртюлюп, сабыр болгъанча этди да, къара тютюннге бёленди. Голубев экинчи самолёт таба бурулгъанда, Алим бла Кожанов Пётр да бирерни агъызгъан эдиле. Бизни лётчикле, башхала къалай болсала да, бомбардировщиклени жолларын кесерге керек эдиле. Ол себепден «мессерледен» жанлай, «юнкерслеге» мыллык ата эдиле. Алай бла душман самолётланы тизгинлерин буздула.

Алим командирин кёз туурадан кетермей эди. Юч самолёт бирден аны ызындан тюшгенлерин да олсагъатдан эследи. Эки арагъа жетди. Алда самолётха пулемётну буруп, сампалдан басды. Ол жаннганында, къалгъан экиси бир жанына бурулдула. Алайда дагъыда бирин

Голубев агъызды. Муратлары толмазын ангылап, къалгъанлары ызларына айландыла.

- Алим, энди мени къоруулагъанынгы къой да, тап тюшгенинги ат! - деп билдирди командир. Буйрукъ башхалагъа да берилди.
Бу сермешде жауну онюч самолётун агъыздыла. Эскадрилья кесини аэродромуна къоранчсыз къайтды. Полкну командованиясы Голубев Василийни, Кожанов Пётрну, Байсолтанланы Алимни къыралыбызны бек сыйлы саугъасына кёргюзтдю.

...Диктор немисли фашистле бла болгъан сермешлеге артыкъда батырлыкъларын кёргюзтген аскерчилеге Совет Союзну Жигити деген атны атауну юсюнден СССР-ни Баш Советини Президиумуну Указын окъуй эди. Эскадрильяны жер юйчюкге жыйылгъан лётчиклери учуп къайтхандан сора солуп тура эдиле.

«Гвардияны капитаны Байсолтанланы Алим Юсуповичге», - деген сёзле эшитиледиле. Барысы да, жерлеринден туруп, Байсолтан улуну къучакъладыла, къычырадыла:

- Жигитни кёкге сызаргъа керекди!..
Алимни кётюрюп, жер юйден чыгъардыла да, кёкге сызып башладыла.

Батырны ахыр сермеши

... 1943 жылда 23 сентябрь бир да болмагъанча ариу кюн эди. Чууакъ, таза кёк жюрекни къууандырады. Байсолтан улу учаргъа хазыр болуп тургъан жангы истребительни къатына келеди. Дагъыда юч «ЛА-5» учаргъа буйрукъну сакълай эдиле. «Душман кемелени ууатыугъа эскадрилья уллу операциягъа алайдан башчылыкъ этерикди», - деп къатлайды ол дивизияны командирини сёзлерин. Алим энди боллукъ сермешни къалай бардырыргъа кереклисини юсюнден сагъыш этеди...

Ол кезиуде учаргъа буйрукъ бериледи. Къарап-къарагъынчы, самолётла кёкге кётюрюлдюле. Гитлерчиле бизникиледен талай кереге кёп эдиле. Къазауат этмей жанларгъа уа онг жокъ.

-  Хазырланыгъыз, - деп буюрду. Байсолтан улу нёгерлерине. «Сокол», ызымдан кел!» - деди кесини нёгерине уа.
Ала душман самолётлагъа бетден-бетге жууукълашдыла. Алим башхаладан ёхтемирек келген жауну алды илишаннга. Ол, жанып, тенгизге ташайды. Бу бир жанына болуп, башха самолётха чабар умут этгенлей, башында  булутчукъну  ичинден  эки  самолёт чыгъып,   аны  таба  чапдыла.

Ызындан келген тенги, ала таба бармасала, болум къыйыннга кетерин ангылап, бурулуп къарады. Аны къоруулагъан лётчикни фашист самолётла бла жан къазауат этгенин эследи (ол кёп къара къузгъунну араларында турады). Алим болушлукъсуз къалгъанын ангылады. Ол кезиуде жан-жанындан жетдиле. Алим башындан келгенлени бирин агъызды. Алай кесини самолётуну моторуна да окъ тийди. Жана башлады. От кабинагъа да жетеди. Алим, ахыр кючюн, усталыгъын салып, топ огъу тауусулгъунчу, къазауат этеди. Кийимлери кюйюп, самолёт да бу айтханны этмей башлагъанында, жаралы лётчик истребителин жууугъуракъ келген фашист самолётну юсюне бурду. Эки машина, бир бирине тийип, хауада чач-тюк болдула. Тауланы жигит уланын Балтика тенгиз жутду. Болушургъа келген лётчикле бир аз кечикдиле. Ала сюйген тенглери, Совет Союзну Жигити Байсолтанланы Алим ючюн ёч алыргъа ант этдиле...