Къол ызы сакъланады

Сотталаны Салихни атын  бир ненча жыл мындан алгъа   Элбрус тийрелерине командировкагъа баргъанымда эшитгенме. Ол заманда сейир адамла бла тюбешген эдим  - Залийханланы Башир эмда Хаджиланы Къазий бла.  Кёпню кёрген, кёпню сынагъан, ол санда Уллу Ата журт урушха да къатышхан Залийхан улу ол заманда  атам инспекция бла Элбрус элге келиучюсюн да эсине тюшюрген эди. Сотталаны Салихни сагъына, аны юсюнден газетге нек жазмайсыз деп окъуна даулагъан эди.

 Салихни элде этген ахшы ишлерини юсюнден айта, алгъа аны 1930 жылда эл  советни башчысына халкъ ыразы болуп айыргъанларын,  аны башчылыгъы бла  «Къызыл Элбрус» колхоз къуралгъанын эсгергенди. «Аны биринчи председателине Хаджиланы Чукайны айыргъан эдиле, Салих бла бирге ишлеген жашны. Ма ала ишни къурай билгенлерини хайырындан ары дери чалынмай тургъан жерледе бичен этгендиле, суу баргъан ызла да къазылгъандыла. Ол жыллада бир тюрлю техника болмагъаны себепли, эллиле къол бла къазгъандыла арыкъланы. Элни хар керегине да уллу эс буруп, эски кёпюрлени да жангылагъа алышхандыла…  Ол юйретгенди элбрусчуланы юйлерини къабыргъаларындан сора хуналарын да бояргъа, арбазларын сыйпап къоймай, орамланы тизгинде тутаргъа да. Эллиле председательден къоркъуп угъай, анга хурметлери уллудан  этгендиле айтханын»,- деп хапарлагъан эди Залийхан улу.

  Мен артда тапхан шартлагъа кёре уа, эл совет анга Сотталаны Салих башчылыкъ этгенде,  СССР-ни Ара Толтуруучу Комитетини Сыйлы грамотасы бла саугъаланнганды, колхозгъа ол замандагъы къырал башчы М.И.Калинин да келген эди.  «Къызыл Элбрус» Москвада бардырылгъан Битеусоюз эл мюлк кёрмючге къатышханды. 1934 жылда саугъагъа автомобиль берилгенди, бир жылдан дагъыда эки машина бла радиостанция алгъандыла. Альпинист лагерьлеге келгенлеге деп, колхозда малланы багъып, эт бла жалчытып тургъандыла, башха кереклени да тапдыргъандыла.
Аны башчылыгъы бла ишленнген мекямланы бир къаууму бюгюн да  жарап турадыла.   

  Эл советни таматасы кеси окъуулу адам болгъаны себепли,сабийлени билимден айырыргъа жарамагъанын уста биле эди. Школну мурдоруна биринчи ташны да  кеси къолу бла салгъанды. Энди ол мекямда аллергия аурууладан бакъгъан больница орналыпды. Специалистле кереклисин да унутмай, Пятигорскге окъургъа жаш адамланы жибергенди. Заманына кёре Салихни уллу библиотекасы да болгъанды. 1944 жылда 8 мартда  малкъарлыланы туугъан журтларындан кёчюрюрге келгенле Сотта улуну юйюнде иги да мычыгъандыла. Аланы аны библиотекасы сейирге къалдырып, бир къауум китапланы, сайлап, алып кетгенлерин а Хаджиланы Къазий айтхан эди.

   Журналист къыз Ирина Чумак да Сотталаны Салихни къадарына эс бургъанды. Ол аны юсюнден Элбрус элдеги больницаны 70-жыллыгъы белгиленнген кезиуде эшитгенди. Сора, элден къауум къарт бла сёлешип, дагъыда талай шарт ачыкълагъанды. «Табийгъатны сакълаугъа ол заманда окъуна эс бургъанды. Нарзанла талада дренаж ишлени бардыргъанды, жер тюбюнде баргъан сууланы кетерча этип. Юсенгиге дери жол, жау-бишлакъ чыгъаргъан завод ишлетгенди. Сёзсюз, ол алгъа къарагъан, ишни таплыгъы бла къурай билген оноучу эди...» - деген эди Ёлмезланы Ибрагим. 1935-1938 жыллада атлагъа къарагъан фермагъа башчылыкъ этген Непеланы Локъман а былай эсгергенди: «Уллу Ата журт урушну аллында «Къызыл Элбрус» колхоз, республикада биринчи жерге чыгъып, къумалы атла бла тууарла алгъанды. Москвада эл мюлк кёрмючде манга кюмюш майдал берген эдиле. Бедикден башлап, Элбрусну тийресинде  малла кечиннген битеу жерледе къошла, хамамла ишлетгенди, телефон бла радио да тартып, жолла да салыннган эдиле».
 Жарсыугъа, халкъын сюйген адамны аны кёрюп болмагъанла да табыладыла. Салихни ишини магъанысын ангылагъанла аслам болгъан эселе да,  аны кетеригин ашыгъып сакълагъанла да бар эдиле. Совет Союзну маршаллары Клим Ворошилов бла Семён Будённый Элбрус тийресине келселе, Салихге къонакъгъа барып болгъандыла.  Ол а республиканы таматаларын, район башчыланы, аны къой, къырал къуллукъчуланы да бек ачыуландыргъанды. Эштада, аланы зарлыкълары жойгъанды Сотта улуну.

 Аны 1936 жылда тутуп кетгендиле. Сылтауу - парт билетин тас этгени. Аны уа хуржунундан ким эсе да урлагъанды. Эштада, иш этип. Салихни партиядан, обкомдан, райкомдан да чыгъарадыла. Къуллугъундан а кетермейдиле, бир ауукъ заманны дагъыда ишлей турады. Бакудан проект этериклени, башха специалистлени да чакъырып, эл больницаны къурулушу да башланады. Алай председательни жаулары аны бла тынчайып къалмайдыла: кюндюз ишленнгенни кече бузадыла, ишни алгъа барыргъа къоймайдыла…
  Сюд баргъан кюн аны юч статьягъа кёре терслегендиле. Эли ючюн жанын, къанын аямай кюрешген Салихге, юйюрюне да ол сёзле ёлюмге ашыргъанча эдиле. Андан башхалыгъы да жокъ эди: председательни он жылгъа ГУЛАГ-га жибередиле. Аны алып кетип баргъан ат арбаны ызындан эллиле кёз жашларын жашырмай ашыргъандыла. Ол а элден чыкъгъанлай, къалауурладан тохтарларын тилегенди. Ахыр кере туугъан жерлерине къарап, таш атханды, бери къайтып  келмезин билгенча.

 Жаланда бир къагъыт алгъанды юйюрю ол тюшген Комсомольск-на-Амуре шахардан. Кёп жылланы ышанып сакълагъандыла юй бийчеси, эки жашы да. Алай а къабыры къайда болгъаны окъуна белгисизди.