Алимлени тюркологиягъа салгъан къыйынлары

Онтогъузунчу ёмюрде эмда жыйырманчы ёмюрню аллында Юлиус Клапрот, Василий (Фридрих Вильгельм) Радлов,  Эдуард Пекарский, Николай Катанов, Николай Ашмарин, Василий Богородицкий кибик, дагъыда кёп башха алимле-тюркологла тюрк тиллени тинтиуге уллу къыйын салгъандыла. Аланы хар бирини илмуда жолу, кюрешген ызы да сейирди, энчиди.

Бу жол биз сизни аладан бирини Юлиус Клапротну жашау жолу, тюркология бёлюмге къошхан юлюшю бла шагъырейлендирирге излегенбиз. Ол немисли востоковедди эмда полиглотха саналгъанды. 1783 жылда 11 октябрьде Берлинде туугъанды.

Аны гитчелигинден окъуна тиллени билирге хунери барлыгъы ачыкъланнганды эмда 1802 жылда биринчи илму иши басмадан чыкъгъанды. 1804 жылда Россияны академиясы аны кесинде ишлерге чакъырады. Ызы бла 1807 жылда уа академикге айырады. Айтханыбызча, ол аслам тилни билгенди, ол санда уа къытай, маньчжур, монгол,  гюржю, тибет, армян, тюрк тилле да болгъандыла. Клапрот тиллени иги билгенича, аланы тынгылы тинтген да этгенди.

Россейде ишлеген жети жылны ичинде Юлиус Генрих Сибирьде, Кавказда да жер-жерледе болуп, тюрк тиллени эмда тюрк миллетлени этнографияларыны юслеринден аслам материал жыйышдыргъанды. Академияны заданиясы бла (1807-1808ж.ж.) малкъарлыланы, къарачайлыланы, адыгейлилени, абазинлилени эм Шимал Кавказны бирси миллетлерини этнографияларыны жаны бла тинтиуле бардыргъанды. Артдаракъда уа ол «Путешествие по Кавказу и Грузии, предпринятое в 1807-1808 г.г.» деген ат бла китап да басмалагъанды.

Ызы бла 1810 жылда уа Юлиус Генрих «Китайский словарь» деген ишин жарашдыргъанды. Аны хазырлар ючюн Клапротха Берлиннге кетерге тюшгенди. Анда анга ол кеси ишлеген суратлагъа кёре керекли къытай эмда  маньчжур сёзлени, аланы саны уа 9000 жетгенди, агъачда этип берирге керек эдиле.

1810 жылда 27 ноябрьде Александр Биринчи бу командировканы дурус кёрюп, аны алты айгъа дери созулурун къабыл этгенди. Алай эсе да, Генрих артха Россейге къайтыргъа излемегенди.

1812 жылда 12 августда Конференция жыйылып, Юлиус Клапротну «илмуланы академиясындан махтаусуз» чыгъарыуну юсюнден оноулашханды.  Болсада  дагъыда беш жылны ичинде Клапрот академикге саналып тургъанды. Нек дегенде Александр Биринчи сагъынылгъан оноуну жаланда 1817 жылда 19 апрельде тийишли кёргенди.

Генрих а 1815 жылгъа дери бир башха жерге кетмей, Парижде жашап тургъанды. А.фон Гумбольдтну айтханы бла ол пруссиялы корольдан профессор даражаны алады эмда анга профессорла алгъан жалнаны ёлчеминде ай сайын ахча тёлерге белгиленеди. Аны бла бирге уа Парижде жашаргъа эмда илму иш бла кюреширге эркинлик да. Ол алай бла «Азиатское обществону» юч соучредителинден бири да болады.

Клапротну илму амалыны энчилиги ол тинтген затын иги да кенг кёз къарам бла ишлегениндеди. Аны «Asia Polуdlotta» деген ат бла басмаланнган трактаты онтогъузунчу ёмюрню аллына дери битеу да жыйылгъан илму жаны бла билимни эсеби болгъанды. Ол бу ишинде восток тиллени, къытай, маньчжур эмда буруннгулу египет тиллени да къошуп, жангы классификацияларыны юлгюсюн  да кёргюзтгенди. Энди бюгюнлюкде бу  иш жаланда тарых эсгертмеге саналады. Генрих дагъыда япон поэзияны кёчюрюу бла да кюрешгенди.

Илму сейирлерине тийишлиликде Юлиус бегирек синолог болгъанды. Алай а, тил билимни тарыхы бла ишлеген алим къадарында, восток тиллени лингвистикаларына эс бургъанлай тургъанды. Ол Мухаммед Бабурну «Бабур-наме» деген эсгериулеринде Ферганагъа аталгъан кесегин немис тилге да кёчюргенди. Андан сора да, «Кодекс Куманикус» атлы белгили жазма эсгертмени, орта ёмюрлени сёзлюгюн да тинтгенди.

Генрих Клапрот 1835 Парижде ауушханды эмда анда асыралгъанды.

                      

 

Басмагъа Мокъаланы Зухура хазырлагъанды.
Поделиться: