Исанны къадары энчи тарыхча

Елена Пачеваны аты республикада белгилиди – кёп жылланы ичинде ол ариу ауазы бла къабарты, къазах, орус, осетин, арап тилледе халкъ тизген эм авторлары болгъан жырланы жырлап тургъанды, Къабарты-Малкъар радиону хорунда, республиканы Къырал филармониясында да ишлегенди.

Елена Пачева Къазахстанда Шаульдер  элде туугъанды. Ары аны аппасы Хакяша Налоевни бла ыннасы Тагону тёрт къыз сабийчиклери бла сюргюнлюкге жиберген эдиле.

Къара таныгъаны себепли, аны почтаны таматасы этген эдиле. Кёп бармай а бригадирге да айырдыла. Болсада алыкъа сабийлерин ёсдюрлюк, жашнай тургъан адамла, халкъны жаулары деп аталып, ата журтдан кенгде олсагъат саулукъларын тас этип, жюрек жарсыулары жашау болумларындан да ачы болуп, бюгюлген эдиле, сыннган эдиле.

Хакяша бла Таго, Южный Къазахстанны къыйын хауасына юйреналмай, ол жилянлы, къуртлу къумлада, арт къабынларын сабийлерине аяп, ачдан ёлгенлери хакъды. Къарыусузну сайлагъан ауруула уа кёпдюле къайда да. Ала бир бири ызларындан дунияларын алышханда, тёрт къыз сабий киши жеринде кеслери атылып къаладыла.

Дагъыда жаны саугъа бир мадар болады. Къызланы таматалары Женяны, Еленаны анасын, сабийлеге жан аурутхан адамла больницада аш этген жерге ишлерге саладыла. Аны бла ол кесинден гитчелеге онг этерге кюрешеди.

Кюнлени биринде ол элни темир жол станциясында Ашабоков Халид поездден тюшеди. Аны жолу Кавказгъа эди. Алай…

30-чу жыллада, кулакса деп, эки кере да тутулгъан Халид бу жол Магаданнга, уруш къазауатында душман пленнге тюшюп, Польшада, Италияда, Францияда, Германияда да жесирлик сынап, артха къайтханы ючюн тюшген эди. Ол, Сталиннге болгъан ишни юсюнден къагъыт жазып, аны да, биргесине болгъан юч тенгин да тутмакъдан эркин этген эдиле. Жаланда ол тёрт адам сау къалгъан эдиле батальондан.

Халид анда, Магаданда, арзы (кедр) къозчукъладан жыйып, аланы сапыннга, ол а ол заманда бек багъалы эди, алышып келе, поездде чемоданын урлатады. Къолунда капеги болмай, бу станцияда тюшюп, бир жерде ишлеп, жол хакъ этейим деп, алай эди аны акъылы. Халид больницагъа арбачы, къара ишчи болуп киреди.

Ма анда танышадыла Женя бла Халид. Аллах алагъа ата журтларындан узакъда бир бирни табар жазыу этген эди. Башха миллетге ажашмазгъа кюрешген къабартылы къызгъа ол уллу саугъа эди. Ма алай баргъанды Женя кесинден отуз жыл чакълы тамата Халидге.

Бек биринчиден, эгешчиклерин къутхарыр ючюн баргъан эди. Сюймеклиг а артда келгенди. Аякъланыргъа не бек къыйын болса да, ала ариу жашагъандыла, юч сабий – эки къыз бла бир жаш - ёсдюргендиле. Ёксюз къалгъан эгечле Халидни тамата къарындашларына санагъандыла. Не заманда да аны артыкъ сюйгенлерин, анга чексиз ыразы болгъанларын сагъыннганлай тургъандыла.

Кёчгюнчюлеге артха къайтыргъа эркинлик чыгъып, Халидни юйюрю бери келип тюшгенде, сабийле къабарты тилни билмей эдиле, ала бары да къазахча сёлешгендиле. Еленаны эсгериулерине кёре, бек биринчи бу мени ата журтумду деген сезим, ала поездден тюшгенде, алайда эшитген къафаны макъамы бла бирге кирген эди жюрегине. Индрис Кажаровну Рамазанны юсюнден жырын да алайда эшитген эди къызчыкъ биринчи кере, сёзлерин ангыламаса да. Артда кёп кере жырлар кеси ол ариу жырны, Рамазанны сюйюп тургъанлай, аны Хасаннга тийишли кёрген къызны юсюнден.

Ол кезиуде аланы къыйын болумларын биз, таулула, кимден да иги ангыларыкъбыз – анда, мында да юй болгъан алай тынч тюйюлдю. Чегемде ата юйлеринде кичи къарындашы юйюрю, сабийлери бла орналып, Ашабоковлары жашар жер излеп башлагъанда, Огъары Лескенде фанер заводда иш барды, анда ишлегенлеге агъач юйчюкле да бередиле деп эшитип, Халид юйюрюн ары элтеди.

Анда жашагъанланы асламы оруслула эдиле, къабартылыла, таулула да бар. Мында Елена, аны сабийликден нёгери кёп жылланы артда сабий поликлиниканы таматасы болуп тургъан Занкишиланы Люба бла  школгъа бирге барадыла, орус тилге да бирге юйренедиле. Биринчи устазлары Александра Федоровнаны ол жаны бла алагъа салгъан къыйынын ала бюгюн да унутмайдыла.

Артда, тёгерекде агъач къыт болуп, аны ёсе келгени жетишмей, завод жабылгъандан сора, къызчыкъла 7-чи классха ётгенде, Ашабоковлары - Чегемге (бусагъатда шахар), Занкишилары уа Жемталагъа кёчедиле.

Анда орта школну бошагъанлай, Елена культпросвет училищени театр бёлюмюне киреди. Спектакльде Гошаяхны ойнагъанын, ариу жырлагъанын кёргенде, анда ишлеп тургъан, жырчыла хазырлаучу устаз, Ленинград консерваторияны вокал бёлюмюн бошап келген Дора Рувиновна Ханукаева, Еленаны кесине алып, хакъ да излемей, юйретип башлайды.

Радиода ишлегенинде Елена Пачева Отарланы Омардан, Валентина Сосмаковадан, Алтууланы Зоядан усталыкъ эм жашау дерсле алып тургъанды.

Филармонияда уа аны устазлары Ирина Шериева, Елена Борсокова, Эммануил Мартиросов болгъандыла. Къафаны усталары, къобузчула Мухажир Пшихачев бла Магомет Макоев аккомпаниаторлары болуп, кёп жылланы кёп жерледе сахнагъа бирге чыгъып тургъандыла.

Елена Пачева Индрис Кажаровну «Рамазан», «Поговорим по душам», «Адиюх», («Мой Аюб» «Дорога в Стамбул» деген къабарты, «Алтынчач» деген къазах, Борис Утижев бла Нихат Османов жазгъан «Асланбек», Лас-Вегасдан келген «Шоукет Нахуна», «Гуашэ махуэ», Борис Гедгафовну «Си нана» деген эм башха жырланы Иорданияны кёп шахарларында, Америкада Калифорнияда Лос-Анжелесде, Невада штатда Лас-Вегасда, Нью-Джерси штатда, Нью-Йоркда иш да жырлагъанды.

Жашы Руслан дуниясын алышхынчы, анга уа кетгенинде 21 жыл бола эди, Елена Пачева сахнагъа чыгъаргъа бек сюйгенди. Ол бушуу жашауун тюрлендиргенин жашырмайды жырчы. Алай Русланны эки къызчыгъы, бири ол ёлгенден сора туугъанды, аны жюрек ачыуун бир кесек селейтедиле. Туудугъу Жаннета Москвада театр бёлюмню тауусханды, аны кичиси Света уа – Нальчикде музыка колледжни.

Еленаны баш иеси Тамаша Пачев фельдшер-акушерди. Ол къабарты адабиятны мурдорун салгъан Бекмурза Пачевни туудугъуду. Белгили аппалары жашаучу арбазда Елена 2003 жылда жазыучуну, жарыкъландырыучуну музейин ачханды.

Аслан, жашы, Еленаны болушлукъчусуду. Музейни юсю бла жумушланы асламы аны юсюндеди. Жырчыны къызы Светлана да Нартанда жашайды. Туудукълары Жаннета, Светлана, Тина, Ладина, Сабина, Батырхан аппаларыны бла ынналарыны ёхтемлигидиле.

Жырчы, жазыучу, тарыхха къуллукъ этген Елена Пачеваны ёмюрлени бир этген жолу тынчлыкъсыз эсе да, миллетине къуллукъ этиуге аталгъанды.