Малкъар адабиятны алтын тёлюсю

Малкъар адабиятха 1960-чы жыллада келгенлеге бизде алтын тёлю дейдиле. Ала, сюргюн къыйынлыгъын сабийлей кёргенле, киши жеринде ачлыкъ-жаланнгачлыкъ, учузлукъ сынагъанла, не къыйынлыкъланы да хорлап, окъуу-билим алып, малкъар адабиятны бир да болмагъанча бийиклеге чыгъаргъандыла.

Зумакъулланы Танзиля, КъМР-ни, КъЧР-ни да халкъ поэти, 1978 жылда РСФСР-ни М. Горький атлы, Къабарты-Малкъарны да къырал саугъаларына тийишли болгъанды. Ол Нальчик шахарны сыйлы адамыды. Танзиляны «Къаяда гюлле» деген биринчи китабы басмадан 1959 жылда чыкъгъанды. Андан бери ол бийик поэзиясы бла миллетибизни атын айтдыра, узакъ, жууукъ да жерледе сыйгъа-намысха тийишли болуп келеди. Анга Сыйлылыкъны ордени да берилгенди. Танзиля бир ненча кере СССР-ни халкъ депутатына айырылгъанды. Аны назмуларына жазылгъан жырла («Танг ахшы болсун, адамла!», «Къалай жашайса менсиз?», «Сени кёзлерингде аллай кюч барды», «Таулу къызны жыры», «Анам сакълайды юйюмде» д.б.) миллетибизни жыр байлыгъыны санына киргендиле.

Къабарты-Малкъарны халкъ жазыучусу, республиканы къырал саугъасыны лауреаты, филология илмуланы кандидаты Тёппеланы Алим Москвада М. Горький атлы адабият институтда окъугъанды, «Коммунизмге жол» газетде, илму-излем институтда, КъМР-ни жазыучуларыны Союзунда председатель, аны заместители, «Нюр» журналда жууаплы секретарь болуп да ишлегенди. Биринчи китабы «Жаным сенсе» деген аты бла дуния жарыгъын 1959 жылда кёргенди. Андан арысында ол «Ташыуул», «Азатлыкъ», «Сыйрат кёпюр», «Астах», «Баязир», «Алтын Хардар» атлы романларын, «Тузлу гюттю», «Кюн батмайды», «Сени жарыгъынг», «Жюз шаптал терек» деген эм башха повестьлерин, хапарларын бийик фахму бла жазгъанды. Аны бла бирге малкъар драматургиягъа уллу юлюш къошханды. Тёппеланы Алимни «Артутай», «Коммунист», «Азап жолу», «Учхан жулдуз», «Жолгъа тюшген таш» деген пьесаларына, башха кёчюрмелерине кёре салыннган спектакльле малкъар театрны тарыхында энчи жерни аладыла.

Белгили малкъар жазыучу, КЪМР-ни илмуларыны сыйлы къуллукъчусу, Къабарты-Малкъарны къырал саугъасыны лауреаты Толгъурланы Зейтун, филология илмуланы доктору, урунуу жолун «Коммунизмге жол» газетде башлагъанды. Ол малкъар газетде, КъМКъУ-да, илму-излем институтда да ишлегенди. Къыркъ жылдан аслам заманны студентлени окъутханды. Аны биринчи «Айыуташ» деген къысха повести басмадан 1963 жылда чыкъгъанды. Андан бери «Жетегейле», «Кёк гелеу» романлары, «Эрирей», «Къызгъыл кырдыкла», «Акъ гыранча», «Тёгюлген минчакъла», «Ашыкъ оюн» атлы эм башха повестьлери басмаланнгандыла.

Мокъаланы Магомет, КъМР-ни, КъЧР-ни да халкъ поэти, республиканы къырал саугъасыны лауреаты, Москвада бийик адабият курслада окъугъанды. «Жюрегими тебиую» деген биринчи китабы 1960 жылда басмаланнганды. Андан арысында жюрегинде поэзия шауданы ургъан Мокъу улу кёп аламат чыгъарма жазгъанды. Аны сонетлери суратлау сёз искусствону сёнгмез юлгюлеридиле. Магомет «Коммунизмге жол» газетде, телевиденияда, «Нюр» журналда да ишлегенди, «Шуёхлукъ» альманахны, «Минги тау» журналны да баш редактор болуп тургъанды.

КъМР-ни культурасыны сыйлы къуллукъчусу, республиканы къырал саугъасыны, Комсомолну премиясыны да лауреаты Бабаланы Ибрагим аламат назмуланы, балладаланы авторуду. Аны «Жолгъа чыгъама» деген биринчи китабы къолгъа тюшгенлей окъуна, тамата къалам къарындашлары ол малкъар лирика жанрны жангыртханын ангылап, къууаннгандыла. Аны назмулары, поэмалары, кёчюрмелери да авторну сезимлилигин, усталыгъын, сабырлыгъын сакълайдыла. Ибрагим «Эльбрус» китап басмада, «Шуёхлукъ» альманахда, «Минги тау» журналда да баш редактор болуп ишлегенди.

Шауаланы Хасан, КъМР-ни культурасыны сыйлы къуллукъчусу, кёп жылланы малкъар газетде культура бёлюмню таматасы болуп тургъанды, бусагъатда «Минги тау» журналда ишлейди. Хасан къысха хапарланы («Кюйген тап» китап), повестьлени да устасыды. Аны «Жерни кёзлери», «Ыйыкъны ахыр кюню», «Кюбюрде табылгъан повесть», «Тузакъ», «Ингир ахшы болсун, сюймеклик» деген повестьлери, «Ит жыйын», «Жашауну минг бети», «Дуния жаханими» романлары эм башха чыгъармалары да кёплени сюйген китапларыдыла.

КъМР-ни, Россейни да культураларыны сыйлы къуллукъчусу, Битеусоюз конкурсну лауреаты Гуртуланы Элдар, чам хапарланы устасы, иги кесек китапны авторуду. Аны «Одиссейни къайтырын сакълай», «Къая жашы – къаячы», «Ёр жол», «Жанбермез Асланбий», «Малкъарбеклары», «Темирбаш» атлы повестьлери, «Къызылкъанат тангларым», «Шамсудин къаласы» деген романлары да фахмулу чыгъармаладыла. Элдар китап басмада редактор, республикалы радиода бла «Нюр» журналда да баш редактор болуп тургъанды.

Гуртуланы Салих, Кавказны халкъ поэти, КъМР-ни культурасыны сыйлы къуллукъчусу, Украинаны Желюк атлы адабият саугъасыны лауреаты, Тбилисни сыйлы инсаны, къыркъгъа жууукъ поэзия китапны авторуду. Шота Руставелини «Къаплан тери кийген батыр» деген поэмасын малкъар тилге кёчюрюп, ол эки халкъгъа да уллу саугъа этгенди. Совет районда «Колхозная жизнь» газетни таматасы, «Коммунизмге жол» газетде жууаплы секретарь, баш редакторну орунбасары, республикада Басма, полиграфия эм китап сатыу ишле жаны бла къырал комитетни председатели, «Минги тау» журналда редактор болуп да тургъанды.

Гулаланы Башир, урунуу жолун радиода диктор болуп башлап, телевиденияда адабият бериулени баш редакторуна дери ёсгенди. Къабарты-Малкъарда журналистлени Союзуну таматасы болуп тургъанды. «Тау этегинде» деген биринчи китабы 1964 жылда чыкъгъанды. Андан арысында аны бир къауум хапар, повесть жыйымдыкълары чыкъгъандыла – «Къачхынчы», «Атама сёзюм», «Тызыл тарыны назылары», «Акъ атны хапары»…

Созайланы Ахмат, КъМР-ни, КъЧР-ни да халкъ поэти, КъМР-ни культурасыны сыйлы къуллукъчусу, Комсомолну, республиканы да къырал премияларыны лауреаты, иги кесек кюнлю, айлы назму китапны авторуду: «Кюнню кёреме», «Кюн ауанала», «Акъ суу», «Эрттенликни ачама», «Аллах айтса», «Тангымы ауазы». Аны сёзлерине халкъ ауузунда жюрюген жырла жазылгъандыла. Ахмат Гостелерадиода баш редактор, «Эльбрус» китап басмада директор, республиканы Жазыучуларыны союзунда председатель болуп тургъанды. Бусагъатда Эсгертмеле къоруулау жаны бла управленияны таматасыды.

Драматург, малкъар тилде биринчи трилогияны автору, КъМР-ни халкъ жазыучусу Токумаланы Жагъафар ишин малкъар газетде башлап, радиокомитетде, Али Шогенцуков атлы къырал драма театрда адабият бёлюмню таматасы, «Нюр» журналда жууаплы секретарь болуп тургъанды. Ол «Ёксюзню къадары», «Нартланы туудукълары», «Аууш», «Курнаятчы Алдарбекни хапарлары», «Ауанала» деген повестьле, хапарла, пьесала китапланы, «Дертли къама», «Къурч бюгюлмейди», «Жукъусуз къаяла» деген романланы да авторуду.

Малкъар жазыучу Гадийланы Ибрагим комсомолда, КПСС-ни обкомунда инструктор, телевиденияда баш редактор, «Эльбрус» китап басмада директор болуп ишлегенди. Ол «Санга айтама», «Эсимдеди», «Бекболат бла жашау» деген повестьли китапланы, «Нарт уя» романны да авторуду.

Мотталаны Светлана, КъМР-ни культурасыны сыйлы къуллукъчусу, устаз, республикалы телевиденияда редактор, «Эльбрус» китап басмада редактор, бёлюмню таматасы болуп тургъанды. Бусагъатда «Кабардино-Балкарская правда» газетде ишлейди. Ол «Хар кюнде», «Тамга», «Толгъан ай», «Шартла», «Сад камней», «Вершины чувств» деген эм башха назму жыйымдыкъланы авторуду. Орус эм малкъар тилледе жазады.

Была бизни адабият айныуубузгъа бек уллу юлюш къошхан тёлюдюле. Халкъыбыз, онюч жылны эркинликсиз жашап, ата журтха къайтханда, ала болгъандыла аны от жагъасында маданият отун чакъдыргъанла, тамблагъа ийнандыргъанла.

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: