Бурунгу эллерибиз

Алгъаракъда Булунгудан Къулийланы Ибрагим шуёхум сёлешеди. «Мен санга бир сейирлик жер кёргюзтейим. Сен айлана, жюрюй тураса. Кёп ариу жерле кёре да тургъан болурса, алай бу уа аладан да аламатды», – дейди. 

Ибрагим алай айта эсе, кертиси бла да сейирлик жер болур деп, экинчи кюн, эрттен бла эртте жолгъа чыгъама. Женгил машинам бла барама. Бу жанларына келе-келе тургъанма. Лячинкъаядан ётгенден сора, жолдан эсе, жан-жаныма кёп къарайма. Сыртлагъа, таулагъа, суулагъа кёз жетдире: «Быланы жаратхан Аллахха шукур болсун. Жомакълы, жаннетли жер», – дейме.

Чегем чучхурлагъа жетгенде уа, ётюп кеталмадым. Тохтадым. Анга ариу жер деп айтхан да азыракъ болур, ол тауушлукъ жыргъа окъуна ушайды. Анга къарап да бираз турдум. 

Алайдан да ётюп, Чегем сууну жаны бла бара, Эл-Тюбю элге жетдим. Къайсынны туугъан эли. Къалчагъай къаяны аллында Ибрагимге жолугъама. Экибиз да Къардан сууну боюну бла Думала таба ётебиз. Бираз баргъанлай, Къара къая Къардан суууна жетген жерде, Чукуй ташдан арлакъ ётгенлей, юч жол айырылгъан ёзенчикде тохтайбыз. Аны кюн чыгъыш жаны бла бийик сырт барып, къаягъа тиреледи. Ачы деген эл алайда орналыпды. 

Мында Жаникалары, Гемулары, Мызылары эм дагъыда бир къауум тукъум жаша­гъандыла. 

Ачы элге жол Думаланы юсю бла барады. Думала эл Къардан сууну жагъасындан, бир юйню башы экинчисини арбазы болуп, сырт башына жетеди. Баргъан жолубузну эки жанында кёребиз оюлгъан таш хуналаны бла юй мурдорланы. 

Кюн а чууакъды. Кёз къаматады. Жолубуз тикден-тик, ёр сюрем барады. Улоуубуз аллай жоллагъа жарагъан машинады. Тохтаусуз ёрлейди. Бираздан Думаланы башына жетебиз. Кенг, ариу ёзен. Аны кюнчыгъыш жанында кёребиз дагъыда бир эски элибизни. Аны сары ташлары кюнде жылтырагъан окъуна этедиле.

Ибрагим айтады: «Ачы деген буруннгу элибиз буду. Думала бек эрттегилиди, алай ма бу андан да алгъа жаратылгъанды. Биз ары ётейик», – дейди да, ары тебирейбиз. 

Ишленнген жол жокъду. Къыртыш юсю бла барабыз. Ёрден ёр бара, оюлгъан хуналагъа тирелип тохтайбыз. Бек бийикге чыкъгъанбыз. Энишге къарасанг, башынг окъуна айланады. 

Элни шимал жаны бийик тик къаядан башланады. Аны юсюнде хуна ишленипди. Расствору, бетону жокъ. Ариу тап жонулгъан къая ташла улхузу бла къаланыпдыла. Андан эки-юч метр берлакъда уа, юйлени къабыргъалары башланадыла. Ол орта уа жолду. Аны бла адамладан сора ат неда эшек жюгю бла барлыкъдыла. Ол элни бир жаны бла баргъан жолду. 

Юйлени къаланнганларына къарасанг, къабыргъаларыны бир-бир жерлеринде къалынлыкълары метрден да артыкъдыла. Эки жанлары жонулгъан ташла бла къаланып, ортасына уа ууакъ ташла, зыгъыр къуюлуп. 

Юйлени кёбюсю оюлгъандыла. Къаралмай тургъан журт терк окъуна тозурайды. Бютюнда тау элледе. Ачы элни топурагъы уа зы­гъырлыды. Башында къар кёп турса, ол, эрип, ичине ётеди. Ол заманда башы оюлады. Анга кёре уа къалгъаны да аз-аздан тозурай барады. Аны ючюн, къар жаугъанлай, топуракъбаш юйлени башын къардан тазалап болгъандыла. 

Кёп юйлеге къарадыкъ. Жаланда биринде юй башы сакъланыпды. Аны да жартысы оюлуп. Базыкъ чигинжилери, аркъаулары, хырыкълары да бар. Хырыкъланы юслеринде чырпыла, аланы юслеринде уа зынтхы салам. Топурагъ а аны юсюне къуюлупду. Башында айтханыбызча, бу тийрени топурагъы зыгъырлыды. Аны ючюн а къалын къуюлупду. 

Быллай топурагъы болгъан жерледе бахчаланы да терк сугъарадыла. Кесине да чапдырып сугъаргъан дейдиле. Аллай жерде сууну кёп ийсе, ол алайны талап къояды. Аны ючюн бахчагъа кёп суу иймегендиле. 

Бир юйде уа эшик, терезе жанла да сакъланыпдыла. Башындан суу таммай тургъаныны хайырындан. Орта чигинжиси да барды. Ол къап-къарады. Жылтырагъан окъуна этеди. Жанындан къарасанг, аллай бояу бла сюртюлгеннге окъуна ушайды. Ким биледи, ненча жыл болады анга? Бир чириген неда къурт ашагъан жери окъуна жокъду. 

Юйлени кёбюсю сакъланырыкъ да болур эдиле. Алай ол тийреледе айланнган туристле, башха бирлери, юйлени башларын оюп, агъачын алып, эшик­лени, терезелени да от этип тургъандыла. Ол да юйлени оюлгъанларын, тозурагъанларын терклендиргенди. 

Ачы – тау башында орналгъан элди дерге боллукъду. Ол суудан узакъдады, бийикдеди. Эл суусуз къалай жашагъанды дерге да боллукъду? Алгъын анда гара суу чыкъгъанды. Анга ачы суу дегендиле. Баям, элни атына да андан аталгъан болур алай. 

Къалай болсада, ол суу элге жетип тургъанды. Алгъаракълада, геологла ол тийреде ишлеген кезиуде, сууну чыкъгъан жерин атдырып, кёп чыгъарча акъыл этген эдиле. Атылтханларындан сора, суу жер тюбюне кетип къалгъанды. 

Таула бийиклеринде чыкъгъан кезлеулени къозгъаргъа жарамайды. Суу, ачыуланып, букъгъан этеди деген таурухла да жюрюйдюле. 

Юй ишлегенде, ташдан сора, агъач да керекди. Башын жапханда, къабыргъаларын къатдыргъанда – чигинжиле, аркъаула, хырыкла, бастырыкъла, таханла, чырпыла окъуна. Аны Булунгуну баш жанындан ёгюзле бла тартдыртып келтиргендиле. Ачы элни тийресинде уа агъач жокъду. Ачыгъа дери иги кесек жолду. Ахырында уа уллу сыртны башына чыгъаргъа керек болду. 

Ма, алай ишленнгенди бек эрттегили эллерибизден бири. Жюз жылла бла жашау къайнап тургъан таулу эл. Бюгюнлюкде уа турады оюлуп. Кюйсюзлюкню, азаплыкъны шагъатыча. Чыгъана басып бахчаларын. Аты Ачыча, къадары да ачы болгъан буруннгулу элибиз. Жокъду ныгъышлада акъсакъалла. Чыкъмайдыла арбазлада сабий кюлген тауушла. Жаланда сиркиу желчик айланады сызгъырып, ташдан ташха секире, орамлада чыбыкъ атлары бла жортуучу сабийлени излей.

Оюлгъан юйню къабыргъасыны сары ташларына таянып, мен бираз турдум алайда. Озгъан ёмюрлени шагъатларын, оюлгъан таш хуналаны, къабыргъаланы къолларым бла сылай. Нёгерим арлакъда, мен берлакъда. Сора кюн таула артына ауаргъа жолубузгъа тебиредик. Таудан келген ингир желчик эски элибизни орамларында сызгъыра къалды. Ол тийрелени жангыз иесича. 

Османланы Хыйса.
Поделиться: