АСКЕР КЪАЛАДАН – РОССЕЙНИ БЕК АРИУ ШАХАРЫНА ДЕРИ

Къабарты-Малкъар къуралгъанлы -100 жыл

Тарых къагъытлада белгиленнгенича, бусагъатдагъы Къабарты-Малкъар къырал университетни медицина факультети тургъан жерде 1822 жылда аскер къала салыннганды. Аны жанында уа, суугъа жууукъ, аскер казармала тургъан фонштадт болгъанды. Къуру Нальчик сууну жагъасында угъай, быллай бегитиуле Бахсан, Чегем, Балыкъ сууланы жагъаларында да болгъандыла. Ала болгъан ызгъа саулай да Кавказ линия дегендиле. Бизде уа – Къабарты линия. 

Айхай да, аланы ишлеуге, солдатладан сора да, бу тийреледе жашагъанланы усталары къатышхандыла. Къабартылыланы бла малкъарлыланы кеслерини шериат сюдлери болгъанды. Ермолов элледе аланы барын да жапдырып, бу Нальчик къалада Инсан ишлени юслери бла болжаллы сюд ачханды. Аллай къалала ол артда жашнагъан шахарла болгъан Бештауда, Нарсанада да салгъанды.  

Къабарты бийле Россейге  эртте къашулгъанлары себепли, ол аскер бегитиуледе аладан адамла да асламболгъандыла. Нальчик сууну жагъасындагъы аскер бегитиуню тёгерегинде отставкагъа кетген аскерчилеге юйле салыргъа эркинлик 1839 жылда берилгенди. Алай бла ол жыл мында, бусагъатда «Победа» кинотеатр тургъан жерден суу таба, аскер къуллукъдан эркин  этилген адамладан бир ненча юйюр – бары да бирге жюзге жетмеген адам, жашап башлагъанды. 

Ала бла бирге онбеш жылны, андан да кёп къуллукъ этип, къыркъ беш жыл толуп, солуугъа кетген Къабарты егерь полкну аскерчилерине да ишленнгендиле саман юйле. Алагъа, аланы юйюрлерине да жыл бла жарымны ичинде аш-суу, кийим берилип тургъанды. Эр киши сабийле уа жети жылларындан, бусагъатда кадетлеча, окъуп, аскер усталыкъгъа юйреннгендиле, онсегиз жыллары толгъанда уа, солдатла болгъандыла.

1843 жылда килиса (бусагъатда Пятигорск орамда) ызы бла межгит (Кешоков атлы орамда) ишлеп,  ары жюрюгендиле. Килисаны жанында къабырла болгъадыла. Ол кезиуде Россейден Кавказ линияны таматасына Владимир Сергеевич Голицын салыннганды. Ол Нальчикде анда-мында орта кюн бардырылыучу базарланы хар ыйых кюнден бардырыргъа оноу этгени бла белгилиди. Ол базар болуучу жер бюгюнде Къабарты эм Грибоедов атлы орамланы къошулгъан жерлериди дейдиле, «Победа» кинотеатрны къатында. Аны алай болгъанына ол Грибоедов атлы орамгъа алда Гитче базар орам, алайгъа Гитче базар майдан деп атагъанлары шагъатлыкъ этеди.  

Андан сора да, Голицын бизде кёгет терек бахчачылыкъны мурдорун салгъанды. Ол затдан ангыламы болгъан усталаны келтирип, мында юйретиу курсла да ачханды. Биринчи тереклени да Нальчик паркда ол салдыргъанды. Иели адамланы араларында эришиуле къурагъанды, кимни терек бахчасы иги болгъанын белгилеп, саугъагъа эки жюз бла жарым кюмюш ахча берирге да айтханды, дейдиле эски жазыула, алай ол затны жашауда болдуралмагъанды. Ол кезиуде, 1846 жылда, Шамиль иймамны бу жерлеге келип, мында къонакъбайлыкъ тапханы бла байламлы, анга эркинлик бергенсе деп, аны къуллугъундан эркин этген эдиле.

1850 жылда Нальчикде юч жюз чакълы  адам жашагъанды. Аскерчи юйюрлеге сатыу-алыу бла, бир тюрлю бир керекли усталыкъ бла  кюрешгенле да къошула башлагъандыла. Нальчик сууну онг жагъасында Барамта деген жерде да жашау ыз салына тебирегенди. 1845 жылдан башлап, онеки жылны ичинде ол аскер къала Къобан жаяу полкну штаб фатары болгъанды. Андан арысында, Кавказ уруш баргъанда, былайда аскер гарнизон, аны тёгерегинде уа орус административ мекямла болгъандыла. 1862 жылда бу жашау журтха слобода деп аталгъанды. 1884 жылда мында жашагъанланы саны эки минг бла жарымгъа жетгенди. Окъуу юйле ачылгъандыла. Слободагъа таулуладан бай, къолайлы адамла да кёче башлагъандыла.  

Ол кезиуледе Нальчик курорт жерча белгили болгъанды. Бери саулукъларына бакъдырыргъа узакъ жерледен келип башлагъадыла. «Общества Нальчикского курортного благоустройства» деген биригиу да къуралгъанды. 1915 жылда Нальчик округну таматасы подполковник Султанбек Клишбиев Терк область управленияда ишлегенлени Нальчикни курортла аралы шахарча айнытыугъа эс бурдурургъа кюрешгенди, алай дуния чайкъалыула аны муратларын жартылай къойгъандыла.

Совет власть тохташып, инсан уруш да бошалып, бир кесек мамыр кезиу келгенде, республиканы къурамын тохташдырыр онгла изленнгендиле. 1921 жылда уа слобода Нальчикни Тау Автоном Совет Социалист Республиканы Къабарты округуну ара шахары этгендиле.

Онсегизинчи ёмюрню экинчи жарымында Нальчикге кёчгенлени асламысы тау бийле болгъандыла. Биринчиден, ала сабийлерине билим алдырыргъа сюйгендиле. Андан сора да, аланы асламысы Воронцов (бусагъатда Къабарты) орамда харчевняла ачып, таудан кеслерини малларындан келтирип, аны бла да жашау амал этгендиле.
Нальчикге кёчген таулуланы араларында Малкъарукъланы Исламны (Дадаш) аты кенг белгилиди. Ол чегемлиди, эл мюлк иш бла кюрешгенди, кеси билимли жамауат адам болгъанды. Ол Швейцариядан келтирип, бизде швиц ийнеклени жайгъанды. Быллымда Къала-Къолда бишлакъ-жау завод ачханды, шаптал терек бахча орнатханды. Аны «Балкштейн» деген ат бла сатылгъан бишлакълары Нижний Новгородда ярмаркада саугъа алгъандыла.

Исламны Нальчикде эки юйю бар эди. Ала бюгюн да сакъланадыла. Шахарда реальный училище ачабыз дегенлеринде, Дадаш анга къайгъыргъан, ахча къолай бла болушхан къауумну таматасы болгъанды, кеси да анга деп къыйынын аямагъанды. Ары Огъары Чегемден бир къауум сабийни келтирип, аланы кесини юйюнде тутуп окъутханды. Аны юйю Церковная (бусагъатда Кешоков атлы) эм Елизаветинская (бусагъатда Нахушев атлы) орамланы мюйюшлеринде ишленнген эди. Бусагъатда да турады. Анда жангырыу ишле барадыла. Аны Кешоков атлы орамгъа айланнган жанында уа Гинжи театр орналыпды.

Орусбийланы Асланбекни жашы Исмайыл а, отставкадагъы аскерчи, 1909 жылда Нальчикде Къабарты орамда биринчи типографияны ачханды. Анда жукъа китапчыкъла, открыткала басмалап да башлагъан эди, ауруп, ауушуп къалмаса.

Моллаланы Ибрагимни жашы Исхакъ да ол заманлада Нальчикде бек белгили адам болгъанды. Ол Стамбулда окъуп келгенди. 1905 жылда аны аты Холамны бек къолайлы адамы деп жазылады архив къагъытлада. Ол бусагъатда Нальчик-20 деген жерни иеси эди. Алайгъа Моллаланы хутор дегендиле. Ол алайда эл мюлк техникум да ачхан эди. Ол а Нальчикде Ленинни проспектинден бурулгъанлай, Кешоков атлы орамда бюгюн да сюелген юйде жашагъанды.

Ма быллай, былагъа ушагъан, алгъа къарагъан, халкъларына жараргъа сюйген адамла жашагъандыла Нальчик биринчи гитче шахарчыкъ болуп къуралгъанда.

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: