Кесигизге, жаныгъызда адамлагъа да хата келтирмезча

Жарсыугъа, коронавирус бекден-бек жайыла барады. Аны энчилиги ал кезиуде кесеклеге ушаш баргъаныды. Аны хатасындан, инсан неден ауругъанын билмегенлей, башхалагъа да кёп жукъдурады. Алай андан сакъланыуну амаллары бардыла, аланы юслеринден врач-инфекционист Кульчаланы Залина айтады.

Сагъайтырча шартла

- Коронавирус хауа-суу амал бла (чючгюргенде, жётел этгенде) эм къатылгъанда (транспортда тутхучлагъа, эшиклеге эм башха затлагъа тийгенде) жугъады.

Аны белгилери быллайладыла: адамны температурасы кётюрюледи, къургъакъ неда аз хыппирикли жётел башланады, солугъан къыйын болады, санла аурутадыла, терк арыйды. Аз тюбеген ышанлары да бардыла: баш ауруу, жётел этгенде къан тюкюрюу, къыйналып солуу алыу, къусуу эм къарыны ётюу.

Бу ышанла кеслерин ауруу жукъгъандан сора 14 кюнню ичинде билдиредиле. Ала кесеклеге, гриппге да ушайдыла, пневмониягъа келтирирге боладыла. Коронавирусну энчи баямлагъан ышанланы къаууму алыкъа толусунлай тохташдырылмагъанды, алай бла респиратор аурууланы ышанларыны барысы да анда да тюбейдиле, бирлери - азыракъ, башхалары - кёбюрек.

Эм игиси – юйде туруу

- Онг болгъан къадарда, юйде туругъуз. Жамауат транспортда айланмагъыз, тюкенлеге, аптюеклеге чыкъмазгъа кюрешигиз.

- Болушлукъ тилерге уялмагъыз. Аш-азыкъ, дарманла алыргъа, коммунальный жумушланы тёлерге юйдегилеригизни ийигиз, былайда волонтёрла, социальный службала да себеплик эталлыкъдыла.

- Эшикге чыкъгъанда, башха адамладан кенгирек туругъуз. Коронавирус саусуз жётел этгенде неда чючгюргенде чыкъгъан тамычыла бла жугъады. Вирус къоллада да къалыргъа болады. Аны ючюн башхала бла арагъыз 1 метрден аз болмазгъа керекди. Тыш къыралладан келген жууукъларыгъыз бла тюбешмегиз. Аладан вирусну ышанларындан бирин окъуна эслесегиз, врачха барырларын къаты излегиз.

- Тазалыкъгъа эс буругъуз. Къолланы эшикден киргенде, аш-суу хазырлагъанда, ауузланырны аллында, сапын бла кёмюк этдирип, азындан 40-60 такъыйкъаны жууугъуз.

- Къолларыгъыз бла бетигизге, бурунугъузгъа, кёзлеригизге, эринлеригизге тиймегиз. Жётел этгенде неда чючгюргенде салфеткаланы хайырланыгъыз, аланы экинчи кереге къалдырмай, атыгъыз. Телефонланы, башха гаджетлени, бохчаланы , сумкаланы дезинфекция этерге унутмагъыз, пакетлени атып къойсагъыз игиди.

         Тазалыкъ – эм ахшы профилактика

- Адамла кёп жыйылгъан жерлеге – сатыу-алыу аралагъа, спорт, маданият эм башха мероприятиялагъа бармазгъа, жамауат транспорт бла хайырланмазгъа кюрешигиз.

- Кир къолла бла бетигизге къатылмагъыз.

- Кесеклери болгъан (жётел этген, чючгюрген, бурунлары чыкгъан) адамлагъа жууукълашмагъыз.

- Эшикден юйге киргенде къолларыгъызны сапын бла жууугъуз, телефонланы, отоуда тийген жерлеригизни дезинфекциясын бардырыгъыз.

- Адамла бла къучакълашмагъыз, къолланы тутуп саламлашмагъыз.

- Тазалыкъны тутхан затла (тиш щётка, жан жаулукъ) хар адамда энчи болургъа тийишлидиле.

         Башхалагъа хата келтиргенле жууапха тартыллыкъдыла

- Коронавирус бек жугъуучу, къатындагъы адамланы саулукъларына уллу къоркъуу салгъан аурууланы тизмесине киреди (РФ-ни Правительствосуну 31.01.2020 жылда чыкъгъан 66-номерли бегимине кёре). Карантинни бузгъанла, аланы хаталары башхалагъа тийсе, административ неда уголовный жууаплылыкъгъа тартылыргъа боллукъдула.

- Вирус табылгъан адамла белгиленнген чеклеге сыйынмасала, алагъа 15-40 минг сом тазир салынырыкъды, къуллукъчулагъа бла энчи предпринимательлеге – 50-150 минг, юридический лицолагъа – 200-500 минг сом тёлерге тюшерикди. Адам башхалагъа сунмай тургъанлай заран келтирсе, тёлеуле 150-300 минг боллукъдула, къуллукъчулагъа – 300-500 минг, энчи предпринимательлеге бла юридический лицолагъа – 50 минг-1 миллион сом неда ишлерин 90 кюннге дери тыярлары изленирикди.

- Быллай бузукълукъ ёлюмге келтирсе неда инсан ауругъанын биле тургъанлай кёп адамгъа жукъдурургъа умут этсе, тазирни ёлчеми 2 миллионнга жетерикди неда аны эркинлиги 5 жылгъа дери сыйырыллыкъды. Эки неда андан кёп адам ёлсе, бузукълукъчу тюрмеге 7 жылгъа дери олтурлукъду.

         Коронавирус антибиотикле бла багъылмайды

- Жангы коронавирус инфекцияны багъыуда неда профилактикасын бардырыуда антибиотикле болушадыла демеклик – ётюрюкдю. Ала бла жангызда бактерия инфекцияланы багъадыла. Аны бла бирге, коронавирус бла больницалагъа тюшгенлеге, башха аурууларын сау этерге, антибиотикле берирге боллукъдула.

- Бурунну тузлу суу бла жууу вирусдан сакъланыргъа боулушурукъду, деген оюм жюрюйдю. Алай илму бу амалдан хайыр боллугъуна шагъатлыкъ этмейди. Эсеплеге кёре ол кесекледен теркирек сау болургъа болушаллыкъды. Алай респиратор аурууланы профилактикасын бардыргъанда андан себеплик азды.

- Коронавирус жангызда абаданлагъа къоркъуулуду дегенле да жангыладыла. Ол къайсы жыл санда инсаннга да жугъаргъа боллукъду. Болсада таматалагъа, астмадан, диабетден, артериальный гипертониядан къыйналгъанлагъа, жюреклери ауругъанлагъа эм талай башха диагнозлары болгъанлагъа къоркъуу уллуракъды. Иммунитетлери къарыусузлада ол къыйыныракъ халда ётеди. Аны бла байламлы Саулукъ сакълауну битеудуния организациясы (ВОЗ) адамлагъа, жыл санларына къарамай, тазалыкъны тутарларына эсгертиу  этеди.

- Жангы вирус юй жаныуарладан а жугъаргъа боламыды, деп соргъанла да бардыла. Бюгюнлюкде коронавирусну 7 тюрлюсю белгилидиле, COVID-19 да аланы санындады. Шёндюгюлю тинтиуле ачыкълагъанларынча, юй жаныуарла – киштикле, итле эм башхала – вирусну кёчюрмейдиле. Алай, алимлени къаууму айтханларына кёре, бу ауруу адамладан киштиклеге жугъаргъа болады. ВОЗ-ну эсеплерине кёре юй жаныуарладан адамлагъа бу вирус алыкъа жукъмагъанды.

Коронавирус къалай жугъады?

- COVID-19 – респиратор вирусду. Ол ауругъан адам жётел этгенде, чючгюргенде чыкъгъан тамычыла, аны тюкюрюгю бла жайылады. Саусуз къолу бла тийген затлада да къалады.

Маскала киерге, башха эсгертулени да унутмазгъа

- Медицина маскаланы, бек алгъа, кесеклери болгъан адамла жюрютюрге керекдиле. Ала чючгюргенде, жётел этгенде, ол тамычыланы иги кесегин тыяды, алай бла ауруу башхалагъа жугъарына къоркъуу азаяды. Саусузлагъа къарагъанла, врачла да маскала киерге борчлудула. Саулукълу адамлагъа да, кёп инсан жыйылгъан жерге баргъанда, транспортха киргенде маскалары болса, хата келлик тюйюлдю. Алай профилактиканы башха мадарларын да унутмазгъа тийишлиди.

Маскаланы 2-3 сагъат жюрютгенден сора алышындырыргъа керекди, бир кере хайырланылыучу медицина маскаланы экинчи кере киерге ахырысы бла да жарамайды. Кёп кере хайырланыргъа жарагъан маскаланы экинчи кере киерге жангызда сапын неда башха зат бла жуууп, исси тылпыу берген итиу салгъандан сора киерге боллукъду.

 Масканы божалгъа кёре алышындырыргъа

- Масканы киерден алгъа къолларыгъызны сапын бла жууугъуз неда спирт бла ышыгъыз. Масканы бурунугъуз бла ауузугъуз толусунлай (тешиксиз) жабылырча кийигиз. Бетигизде болгъан заманында маскагъа къолларыгъыз бла къатылмагъыз, тийип ийген эсегиз, кёмюк этдирип жууугъуз. Маска мылы болгъанлай – алышындырыгъыз. Аны теше тургъанда, ал жанына тиймегенлей, резинкаларындан тутугъуз. Атханлай, биягъы къолларыгъызны жууаргъа унутмагъыз. Эсигизде болсун, вирус кир къолла бла кёзлеге, буруннга, ауузгъа, териге тийгенигиз бла жугъады.

Аш-сууда уа къаламыды?

- Угъай. Алай профилактика муратда шешалада сууну хайырланыргъа жарарыкъды. Ол аш-азыкъ бла да жукъмайды, анга шагъатлыкъ этген бир болум жокъду. Респиратор вирусла жангызда ауругъан адамдан жугъадыла.

Аургъанын ангылагъан адам не этерге тийишлиди?

 - Юйден чыкъмагъыз, терк болушлукъ берген машинаны чакъырыгъыз неда  «исси» телефоннга 8 800 2000 112  сёлешигиз. Ышанла болмагъанлыкъгъа, адамда вирус табылгъан эсе, ол, башхаланы саулукъларына къоркъуу салмазча, врач айтханны толтурургъа керекди.