«Фахмулу сабийни айнытхан къыйын ишди»

Фахмулула бизни арабызда жашайдыла, алай жашырынлыкъда турадыла. Кёбюсюнде не ата-анала неда устазла алларында аллай сабийле болгъанларын сезмейдиле. Керти да, ол къауум школда орталыкъ неда андан осалыракъ окъуучулагъа саналадыла, кёбюсюнде  биргелерине жашагъанла эм окъугъанла бла келишалмай, къыйын къылыкълыдыла. Ол тема бла байламлы медицина илмуланы доктору, профессор Теммоланы Лейла  бла ушакъ этгенбиз.

- Лейла, фахмулу сабийлени проблемалары не зат бла байламлыды?

- Фахмулу сабийлени проблемалары аланы бек акъыллылыкълары бла угъай,  аланы фахмуларына кёре, энчи къылыкълары бла байламлыдыла.  Ачыкъ эсленнген фахмулулукъ  кёбюсюнде сабийни айныуунда уллу энчиликле бла байламлыды. Ол нейро эм психика жаны бла тёрели айныуну да бузады. Илмуда фахмулу сабийлеге алимлени кёз къарамлары да бирча тюйюлдюле.

Специалистлени бир къауумлары вундеркиндлени адам улуну ышаннгылы мурдоруна санайдыла, аладыла дунияны айнытханла дейдиле, аны тюзлюгюне ийнанмагъанланы жашаудан артха къалгъанлагъа, фахмулулукъну ангылаялмагъанлагъа тергейдиле.

Башха къауум а, ёсюп келген бек акъыллы сабийлени жарашыусузлулукъларын бла асыры тирилиликлерин кёзге тутуп, аланы патология жаны бла кемчиликлери болгъан энчи къауумгъа санайдыла эм аланы дарман бла шошайтыргъа керекди, дейдиле.

Сабий фахмулулукъну тинтиучю психологла Лета Холлингзуорт эм Джон Уитмор  алимлени биринчи къауумуна киредиле.

Холлингзуорт вундеркиндлени энчиликлерини быллай  беш тюрлюсюн чертип айтады.Биринчи къауумгъа киргенле: тёрели окъуу программа асыры эригиулю болгъаны ючюн, школну кёрюп болмайдыла. Экинчиле тенглерини оюнларына бюсюремегенлери ючюн, аладан энчи турадыла. Ючюнчюле школда тохташдырылгъан излемлени магъанасызгъа санап, алагъа бой салмайдыла. Тёртюнчюле динни бла философияны вопросларына уллу эс бурадыла. Бешинчилени билимлери теренди, алай  социальный жаны бла айныулары артха къалады.

Джон Уитмор  фахмулула кеслери бек магъаналылагъа санагъан затладан билимни бек бийиклерине жетгенлерин чертгенди. Алай  асыры бийик борчланы белгилеп, аланы толтуралмай къалсала,бек жарсыйдыла. Бу адамланы жанларына не зат да терк тийип къалады: бошдан айтылгъан сёзлени, этилген ишлени жюреклерине алып, алай бла  кеслерини къанларын бузадыла. Ол себепден а вундеркиндле огъурсузлагъа, гурмуклагъа саналып къаладыла.  Чыдаялмайдыла билимлери бла кеслеринден артха къалгъан сабийлеге эм абаданлагъа.

- Да устазла да къыйнала болурла.

- Устазла айтханнга кёре,  фахмулу сабийле бла ишлеген къыйыныракъды. Ол а юч проблема бла байламлыды. Биринчиден, жаш фахмула ушакъ нёгерлерини ауузларына чабаргъа, сёзлерин бёлюрге ёчдюле. Экинчиден, абаданланы айтханларын тюзетирге дайым да итиннгенлей турадыла.Ючюнчюден, кеслери жаратмагъан затны эшитселе, аны айтханланы намысларын сындырыргъа, хыликкя этерге сюедиле. 

Алайды да, быланы сюерге къыйынды (ала сизни ёз сабийлеригиз тюйюл эселе). Алай аланы айныуларына чырмау этилсе, жамауат жарлыракъ боллукъду. Жаш фахмуларыбыз болмасала, жангы Циолковскийлерибиз, Рахманиновларыбыз болмай къаллыкъдыла неда игида аз боллукъдула. Пушкин бек кючлю гурушхачы эм женгил адам болгъанына, Лермонтов адамланы сюймегенине, Ломоносов ачы-кючлю ашарыкъланы сюйгенине,  Достоевский рулетка оюнлада ахчасын къытдырыучусуна биз хазна магъана бермейбиз да. Биз ала кеслерини къыралларына къаллай хайыр этгенлерине эс бурабыз. Ол себепден жаш фахмуланы билимлиликлери бла байламлы ёхтемлиликлерин да кечерге керекбиз. 

-Фахмулу сабийле тёрели школладамы огъесе энчи окъуу юйледеми окъургъа тийишлидиле?

- Бу соруугъа шарт жууап жокъду. Фахмулу сабий тёрели школдан энчи окъуу юйге кетсе,  аны алгъын окъугъан классыны окъууда жетишимлери энишге тюшюп къаладыла. Сабийни кесини окъууу да осалгъа айланады: энчи окъуу классда эришиулюк вундеркиндлени талпыныуларын бираз селейтеди. Тийишлисича айнырча, ала окъуу белгилеге угъай, окъуу процессге уллу магъана берирге керекдиле. 

Предмет олимпиадалагъа къатышыучу эм алада битеу къырал эм халкъла аралы даражалы жетишимлени болдуруучу сабийлени асламысы чынтты алимле неда гуманитарийле болалмай да къаладыла: дайым да бир бирге ушагъан ишлени ызларындан болуп, битеулю айныуларын тийишлисича ёсдюралмайдыла. 

-Не этерге керекди да, жаш фахмуланы толу айныуларын жалчытыр ючюн? 

- Бек алгъа ахшы преподавательлери болгъан энчи школланы табаргъа тийишлиди. Ол школлада профиль предметледен башхаларына да уллу эс бурулургъа керекди. Фахмулу сабийни эришиуге жан атыуун да бираз тыйса игиди.  

Музыкадан тынгылы устазладан жалан бири окъуна хунерли окъуучусун, ол керти да бишген инсан болгъунчу, сахнагъа жиберлик тюйюлдю.  Асыры алгъа, оздурулуп айтылгъан махтау не жарыкъ фахмуну да кезиусюз жоюп къояды. 

Ахырында уа быллай бир соруу: фахмулу сабийни келир къадары къаллай боллукъду? Къыйын! Жыл саны ёсе баргъанлыкъгъа, ол не женгиллик этиуюн, терк ачыуланыуун, не терс ишлеге чамланыуун къоярыкъ тюйюлдю. Болсада бу адамла бизни жашауубузну жарытадыла.