Не зат къалыр бизден сора?..

Арт заманда къайры къарасанг да, табийгъатха заран тюшгенин эслейсе. Ол жаланда Россейде тюйюлдю, битеу къыраллада да алайды. Сёз ючюн, Египетде болгъанымда, бек сейир этгеним Нил черекни кирлиги эди. Жарсыугъа, Къабарты-Малкъарда да  череклеге жууукъ жашагъанла  кир-кипчиклерин суугъа чыгъарып къоядыла.

Бу жарсыуну юсюнден кёп заманны айтылып тургъанлыкъгъа, анга тынгылы эс бурулмайды, бир инсаннга тазир салынмайды.  Черек -канализация тюйюлдю, алай, кёпле тынч жашауну сайлап, чунгур къазып, ол толса уа, ахча тёлеп тёкмез ючюн табийгъатха заран саладыла. Черекде сабийле жуууннганларын эслемегенча эте… Шёндюге дери кир сууладан сора  башха кир-кипчикни да черек жагъалагъа тёгюп тургъандыла. Энди хар элде аланы жыядыла, ол  бек огъурлу ишди.

Агъачларыбызны,зырафына къырдырмай,къорууларгъа кереклиси да баямды. Аланы къалай сакъларгъа тийишлисин билмеген а республикада хазна адам болмаз. Пётр Биринчи окъуна аны юсюнден къаты закон чыгъаргъан эди, аны бла Советлени заманында да ишлеп тургъандыла. Алимле арада анга къошакъла кийире баргъан болмаса, бир пунктун да кетермегендиле. Хар беш жылдан, жер-жерлеге ревизия барып, хар затны тынгылы тинтген, терсликлери болгъанлагъа тазир салгъан,аны ахчасын а къыралны казнасына ётдюрген адет жюрюгенди.

Хар жерде да агъач сакълагъан къалауурла болгъандыла, аланы хар бирине къалайдан къалайгъа дери къарарыгъыны чеги, гектар саны бла актла жазып белгили этилгендиле. Къалауур да, агъачны эркинликсиз кесген адамгъа къаллай бир къыргъан эсе да, аны он багъасы чакълы тазир тёлерин излеп, акт къурашдыргъанды. Андан тюшген ахча да къыралгъа ётдюрюлгенди.

Черек боюнларында жюз метр бир жанында, жюз метр бирси жанында, терек угъай,чыбыкъ окъуна кесерге бир кишиге да эркинлик берилмегенди, суула къуруп кетмесинле деген магъанада. Андан сора да, агъачда кёгетлени, тюрлю-тюрлю хансланы эркинликсиз жыяргъа къоймагъандыла.

Агъачлагъа къарасанг, къарт, ауругъан,сыннган, аугъан терекле… Агъачлагъа  угъай да, парклада окъуна жокъду низам. Алгъын актла жазып, энле салып, къырал эркинлик берсе, аланы кесип, чырпыларын бир жерге жыйып, агъачын цехге элтип, анда жарашдыргъандыла. Аллай тереклени орунларына уа не урлукъ салгъан неда зыгытла орнатхан тёре болгъанды. Суу жагъаларында, жер кёчерге къоркъуулу жерледе, тау бийикледе тереклени кесиуге къажау закон бек къаты болгъанды.

Ол жаны бла республикабызда бусагъатда хал къалайды? Жарсырчады  деп арсарсыз айтыргъа боллукъду. Бизни агъачларыбызны ариу этген чынар терекди. Ол дюгерде бек азды, бизде бла Адыгеяда кёпдю. Эки жюз жыл ёсерге керекди ол,кесерге жарарча болгъунчу. Чынар агъач бек багъалыгъа саналады, андан паркет, музыка инструментле, мебель эм башха затла этиледиле. Аны бирси жумушакъ агъачлагъа, сёз ючюн, жерк, тал,нарат, назы дегенча тереклеге тенг этип, къурутургъа жарарыкъ тюйюлдю.

Жарсыугъа, бизни республикада аны, контрольсуз эм аямай къырып, жокъну орунуна жетдиргендиле. Хар элде агъач жарашдыргъан цехле бардыла. Сора агъачны учуз багъасы бла жаздырып, къыралгъанларын къырып, тыш къыраллагъа да сатадыла. Чынарны мардасыз къырыуну тохтатыргъа керекди, артыгъыракъда, башда айтханымча, суу жагъалада, жер кёчерге къоркъуулу тёш жерледе. Аны юсюнден дунияда аты айтылгъан алим Никола Тесла да жазып тургъанды. Нек дегенде, аллай жерлеге ауур техника бла жолла ишлей кире, уллу тереклени къырадыла, аланы алайдан тартып элтгенлеринде, жаш терекчиклени халек этедиле.

Андан сора да, кийик жаныуарлагъа бир къарайыкъ.Тау бийикледе, агъачлада доммайла, буула, журла, борсукъла, къундузла, къашха эчкиле, тонгузла бюгюнлюкде аздан-аз болуп барадыла. Бизни сабийлик жылларыбызда, элли жыл мындан алгъа, уугъа  сау элден эки-юч уучу барыучу эди, бусагъатда уа уллусу-гитчеси да, ким сюйсе да…Уучулукъ – ол да илмуду, хар адам ушкок алып, таугъа чыгъыу – терсди.

Ариу агъачла эм багъалы терекле, жаныуарла, къайгъы этерча, азая барадыла. Элледе черекле кирленедиле, Нальчикге къонакъгъа келгенле суу боюнуна барсала, аны жагъалары оюлгъанларына сейир этедиле. «Сизде табийгъат бек ариуду, алай аны багъалай билмейсиз», - дейдиле.

Заман терк учуп барады, къарап-къарагъынчы биз да кетербиз. Не зат къалыр бизден сора? Келлик тёлюлени саулукълары къаллай боллукъду кирленнген сууланы къатларында, бузула, оюла тургъан табийгъатны къоюнунда? Академик Капица айтханнга кёре, жер башында бек уллу проблема адамланы саныды. Планета кётюралмайды жети миллиард адамны, дейди алим. Баям,  биз барыбыз да кесибизни тап жюрютсек эди, сакъласакъ эди табийгъатны, ким биледи, миллиардла да жашар эдиле бек ариу эм тынч.

Шёндюгю пандемияны да кёп алимле адам улу мардаланы, чеклени билирге сюймегени бла байламлы этедиле. Табийгъат – анады, биз а – аны балаларыбыз. Кесибизни жерибизни билирге юйретеди ковид да. Жарсыугъа, бу дерс къыйын дерсди, алай, сюйсек-сюймесек да, аны ангыларгъа борчлубуз.

Байсыланы Марзият.
Поделиться: