Ата журтуна улан сюймекликни ёмюрлюк юлгюсю

Ненча жыл озса да, Малкъарны уллу поэти Къайсынны туугъан кюню, 1 ноябрь, бизни барыбызгъа да байрамлай къалады. Бюгюн биз аны эсгерип, жангыдан жарсыйбыз, къууанабыз. Туугъан жерине, аны адамларына улан сюймеклигин бир заманда сууутмагъанына ыразылыгъыбызны айтабыз.

«Салам, эрттенлик!»

Къайсынны ал атламларындан окъуна талай назмусу, поэмалары ата журтха сюймекликге аталадыла. 1934 жылда «Къарахалкъ» деген газетде басмаланнган биринчи назмусу «Эски Малкъар» деп эди. Ол 1940 жылда чыкъгъан «Салам, эрттенлик!» биринчи китабында да, партиягъа, Сталиннге махтау айтмай, дуния сейирине тауланы, элине харбыз жюклеп келген арбачы ай жарыгъында ёгюз мюйюзле кюмюшден кибик кёрюннгенлерин, арба тауушха тынгылагъан чынар тереклени, сары къаяланы… санагъанды. Ол шарт кечилмезлик даула туудургъан эди, алай, насыпха, тамата тёлюде жаш поэтни къоруулагъан адамла чыкъгъандыла (Хочуланы Салих бла Кациланы Хабу).

Китапда эрттенликде таулагъа тийген кюн, анасы саугъан тылпыу эте тургъан сют, гюллю нартюхле, Ургъуюкъ сыртына чёкген туман, ауул советни башында къызыл байракъ, къаяланы сокъгъан жауун, дагъыда аны кибик поэтни жашагъан ёмюрюн жарытып турлукъ суратла туугъан жерге сюймекликден къуралгъандыла.

Малкъарны табийгъаты уллу поэтни шуёху, билеги, нёгери эди. Къыйын кюнлеринде, жарыкъ сагъатында да андан сёлешгенди Къайсын жаралы таш бла, баргъан суу бла, кёкде учхан къанатлы бла, жауун бла, къар бла, ёсе келген чаллыкъ бла, биринчи чакъгъан алма бла… Дагъыда ол анда тирменчини къатыны Аминатны, темирчи Къарабашны, жырчы Исмаилны, сокъур уста Къайсынны, бригадир Соллоуну, чурукъчу Мухамматны, сырыйначы Хажосну, устазы Борис Игнатьевични юслеринден айтады.

Туугъан жерге къоркъуу тюшгенде

Уллу Ата журт уруш башланнганда, туугъан жерге сюймеклик кёп кереге кереленип, поэтни жюрегин саулай алгъанды. Уруш жыллада поэт журту бла бютюнда жууукъ болады, къайда айланса, къайда жюрюсе да, сагъышы, бар оюмлары да аны юсюндендиле. Къазауатха кире туруп, – аны аты бла, андан чыгъа туруп да, – аны аты бла. Ата журт деген магъана бютюнда жютю, бютюнда эсли, бютюнда уллу бола эди.
Ата журтха сюймеклик, окъдан, отдан да къоркъмай, аны бла сюелгенди. «Ах, эшитеме сарнай учхан къушланы таулада мудах къанат тауушларын…» – деп да андан айтханды поэт Чегемден узакъда.

Ёлюмню къоркъууун унутдургъан ажымлылыкъ дунияны башын туманча басханда, поэт бир кишиден да уялмай жилягъанды. Поэтле уа жаланда уллу терсликге тёзмегенден жиляйдыла. Ол жыллада тууа эди кишиликни поэзиясы.

Тауланы юсюнден, къаяла кибик,
Назмула эте, сюеме турургъа.
Къушха ариулукъ не? Батырлыкъ керек!
Алтын угъай, таула керек таулугъа…

– деп алай жазгъанды Къайсын 1942 жылда. Поэтни ол заманда жазылгъан назмулары таукеллик бла бошаладыла. Алай а хар бир Ата журт ючюн къазауатда жоюлгъан адам – ол Ата журтну бир кесегиди. Кесини бек баш борчуна ол Ата журт ючюн жоюлгъанланы юслеринден жазыуну санайды. Акъ къарда къан ызны кёп кере кёрген поэт, сууукъ ташха чёгюп, уруш къазауатдан сора къар жаба тургъан ёлюлени жиляуларын этгенди.
Урушну темасы Къайсынны битеу чыгъармачылыкъ ишинде да дайым айтылгъанлай турады. Ол аны бек уллу сынауу эди. Жаралы да, жарлы да этген, алай поэтни жашаугъа ийнаныуун къурчлай къатдыргъан.

Сюргюн – бек ачы жарасы

Адам улу кёрген азапладан бек къыйыныды ата журтну сыйырыу. Поэтни жанын кюйдюрген сагъышла халкъы бла байламлыдыла. Хар назму - жашырын магъаналы. «Ажашхан мараучула» дегенде мараучулагъамы жарсыйды поэт? Угъай, ол ажашхан халкъына жарсыйды. Ажашхан мараучугъа ушамаймыды сюргюнде таралгъан таулуну къадары?

Алай умут юзюлмеген эди: 1948 жылда Фрунзеде жаза эди поэт Темирчи къолда ёсген дугъумланы, Адай сууну боюнунда ёсген тукъузгюню, Чегемни ахшамларыны, эрттенлерини, къаягъа тийген кюн таякъланы, тау сууну шорхулдаууну юслеринден. Туугъан жерни ариулугъу аны бла бирге узакълада айлана эди, билек болуп, ариу эсгериу болуп. Ариу тюшге ушай эдиле ол эсгериуле. Ингирликде Чегемдеча жагъылгъан отну жагъасында олтурады поэт анасы бла. Аны арыгъан кёзлеринде тауда тюшюучю къара кечелени кёреди ол. Мухажирликни ачы гыржыны жилямукъ бла басыла эди, мудах эдиле кёзле. Ол азап поэтни жаралы этген эди.

Журтларына тансыкълыкъ алай уллу эди адамлада, сыйыныр жюрек болмай. Поэтни лирика жигити дайым таулада айланады. Жугъутурму марайды, сюйгенинми къачырады, къарангы тау жоллада къаяданмы кетеди, неда аны къар басып, Гюдюргюге баргъан жолунда ажымлымы этеди…

Поэт ангылай эди, ол къыйын кюнледе къалай керек болгъанын аны миллетине таукеллик жарыгъы: жаланда ол къутхарыргъа боллукъ эди бу азапдан, ол ызларыкъ эди Ата журтха, ата ташха жол.

Къыйынлыкъ келген кюнледе халкъын таукелликге чакъырыу хар бир поэтни да борчу эди. Жаз тил бла болса да.

– Арыгъандыла атларыбыз,
О, атла болгъандыла ырмах.
– Къайгъырмаз, баралырла ала.
– Бир зат да кёрюнмейди алда.
– Болсун. Бизни жолубуз – алгъа.
– Аллыбыз толуду чынгылдан.
– Дайым алайды эрле жолу.
– Мен атымы жалкъасын окъу
Кёрмейме. Къайтайыкъ артха.
– Угъай, хайт де, артха барыу жокъ,
Табарбыз жолну. Алгъа, алгъа…

«Ёрлеу» деген назмусун Къайсын 1955 жылда жазгъанды. Назму не заманда жазылгъаныны магъанасы уллуду: халкъы бла бирге ачыгъан поэт аны тарыхын – ёмюрге кирген жашауну бир бетин, назмуларына кийире, ёлюмсюз этеди.

«Бар иги зат да алдады…»

Таулулагъа берилген эркинликни юсюнден сюйюнчюлюк Къайсынны Переделкинода тапхан эди.

О, Малкъарым, жерим, жаным
Къаллай палахдан къутулдунг…
Жулдузунг турур деп жанып,
Ненча жылны сакълап турдунг…

Уруш жылла, кёчгюнчюлюк да саулай миллетге сынау эдиле. Ол сынаудан къутулгъан халкъны поэти, аны ачы кюнюню жырчысы, кимден да насыплы эди.

Кёреме жерими бетин,
Манга жокъ андан сыйлы зат.
Жарлы халкъым энтда жетдинг
Бу кюннге. Жолларынг – узакъ…

Адамны не къыйын кюнюнде да, ёмюрню сакъ атлашында, къанатлы ашыгъыуунда да эски болмагъан, унутулмагъан, заманын, кеси кезиуюн сакълап тургъан бир зат барды – умут. Ансыз жашауубуз магъанасызды. Олду бизни не бийик таудан, не къыйын ауушдан да аудургъан, кёпюрсюз сууладан ётдюрген, тенгизлени ары жанларында дуниялагъа итиндирген, алагъа сейирсиндирген да. Олду бизни, окъ тийгенде да, акъ къар не жашил кырдык къызыл къаннга боялгъанда да, къобуп, алгъа атлатхан. Бек игиси уа – ол не заманда да адамдан алда барады, жол кёргюзте, тюзете. Андан жазады поэт:

Дайым бек иги фикирле,
Биз айтырыкъ мажал сёзле –
Алдадыла барысы да.
Бар, таукел бар,
Арысанг да!

Къулийланы Къайсынны назмуларында жашап тургъан игиликле – туугъан жерибиз, сууубуз, ташыбыз, кюн тийген къаяла, жугъутур отлагъан ыранла, агъач талалада гокка хансла, Минги тауну къар тёппеси, къар тюбюнден къарагъан жанкъозла, акъсыл булутла, тау башында азат учхан къуш – бу затла бары да бизни Ата журтубуздула, туугъан жерибиз. Анга улан сёзюн айтхан поэт Къулийланы Къайсын аны аты бла этгенди уруш аулакълада жигитликлерин, аны аты бла тапханды тёзюм киши жеринде, аны аты бла такъгъанды таукеллик жырларын. Аны мудах да, жарыкъ да поэзиясы улан сюймекликни юлгюсю болгъанлай къалады.