ИЙМАН БЛА ТИЛЕК ЖАШАГЪАН ЖЕРДЕ

Заман жандауурсузду. Ол адамны, табийгъатны, башха нени да аяй билмейди. Андан ашыгъадыла ариу жайны ызындан артда жауунлары бла безитирик, алтын бетли алдауукъ кюз, сора боранлы не жууаш къыш.

Не къадар затха жетишмейди жашау – терек бахча орнатып, аны чакъгъанына къараргъа, ол биринчи берген кёгетни татыуун ангыларгъа, сюйген адамынгы кёлюн алыргъа, сабийинги тюз ызгъа салыргъа, кёплеге айтырыкъ сёзлеринги айтыргъа… Хау, заман адамгъа жан аурутмайды.

Асият урушну, сюргюнню да кёргенди. Андан кёрюнеди аны жашауу узун. Бир ёмюрден, эки ёмюрден да кёп. Аны тенгшилеринден барысы да кетгендиле. Ол а жашайды, жашайды, жашайды… Бирде Аллах аны унутуп къойгъан сунады ол. Сора, уллу Аллахны аллай шарайыбы болур деп ишекли болгъанына сокъуранып, уялып, кечерин излей, жангыдан санайды минчакъ, тилеклерин айта.

Кёп зат тюшеди иш, жубанч сагъышларын къачырмагъан эсине. Аны атасы бла ата къарындашлары акъгъа, къызылгъа да къатышхандыла. Хау, къатыш дуния эди ол. Бири – мында, ючюсю сибирьде жоюлдула. Атасыны обасы мында болгъанына артыкъ къууаныучу эди анасы.

Аны тилеген Асхат ала тутулгъан кюнден арысында аны кёзюне кёрюнмей тургъаны энди Асиятны эсинден кетгенди, алгъын а кёп къыйнагъанды. Анга ачыугъа, Бузжигит къачыргъанда, къууанып къойгъанды ол. Иги адам эди Бузжигит. Къадары къууандырмады ансы – 30-чу жыллада, аны, Асиятны эки къарындашын да бир кече тутхан эдиле, чалгъы чала тургъан жерлерине барып. Къара машина аланы алып кетгенин билгенде, жукъламай чыкъгъан эдиле тангнга анасы да, ол да.

Эрттенликде уа жарлы анасы Нафисат:

– Барчы, къызчыкъ, Шамдарий бир зат биле болур, – деп эсгертди да, Асият анасы бла экиге айланнган Шамдарийге чапды.

Ол да къайгъылы эди.

– Билмейме, Асият… Сизге, бизге да къоркъуулуду аланы тутулгъанлары. Биздеги да, кечеси, кюню жокъ, айланады. Билгени болмаз ансы, айтыр эди…

Артда билгенди Асият аны баш иесин, къарындашларын да Баттал тутдургъанын. Аны ол къара тил къагъыты бюгюн да сакъланып тургъаны тынчлыкъсыз этеди аны, эсине тюшсе. Аны жокъ этер кюч болурму дунияда? Ийнаннган да этмейди бирде, ол алай этер деп. Къагъыт а турады, саргъалып, уялгъандан харфларын букъдурургъа кюреше, жети эшикни ары жанында, быстыр баучукъла бла къысылгъан къара къагъыт орунда.

Бузжигитни бла Асиятны эки къарындашын жойгъанларын билгенде, ол юч юйюр кече бла Къарачайгъа къачхан эдиле. Андан а Дагъыстаннга ётгендиле. Анда букъгъан эдиле ол ачы жыллада. Насыпха, жангыз тюйюл эдиле таулу болуп, анда баш кечиндиргенле.

Уруш башланнганда, бери къайтхан эди Асият жашлары бла. Хау, мындан кетгендиле урушха Хамзат бла Чачий. Бери къайтырыкъдыла ала деп, Азиядан да ол акъыл бла къанат алып келген эди Асият. Алай аны мында сакълагъан жокъ эди. Артда билгенди ол жашлары къайда жатханларын. Барып да келгенди алагъа.

Кеси бараллыкъ да болмаз эди, Халимат нёгерлик этмесе.

Кеси жангыз чыкъгъан эди ол сюргюн жолуна. Кеси десем да, эллилери бла. Башха кими бла барлыкъ эди, жашлары келин бла къууандырыргъа жетишмеген эдиле сора? Аланы саргъалгъан суратларына къарап, кёп хапар айтады Асият. Бузжигитни уа жокъду сураты. Бу арт кезиуде жашланы атларын ажашдырып башлагъанына уа уялады. Эсине тюшюралмагъан кезиую да болады.
Ол заманда ол алагъа: «Балаларым!» – деп сёлешеди. Ала танымагъан эгечлери Халимат жашланы суратларын ариу рамалагъа салып, алай такъгъаны ючюн а ыразыды анга Асият. Бютюнда жашларыны суратларын туудукъла алып чыкъгъанларына парадха.

Ол билмеген суннганлыкъгъа, жашлары уа таныйдыла Халиматны. Танымай а, кюн сайын кёрюп турсала. Къабыргъада суратла сёлешмегенликге, аланы мудах, жарыкъ кюнлерин жюреги бла биледи Асият. Халимат аланы терк-терк сыйпайды да, ол алай этсе, жашлары, эгеч жылыуну сезип, жарыйдыла.

Сюргюнде Асият Алма-Ата тийресине тюшген эди. Халиматны да анда тапханды, ёлген анасыны ёшюнюнде. Ол кюн аны анасына, къарындашчыгъына да къабыр къаздырыргъа къазахлы кишиге мухарске жаулугъун берген эди. Сау болсун, дууаларын да окъугъан эди. Ашларын а анда окъуна онг тапханлай этген эди, эфендилени чакъырып, окъутуп. Тукъумун тюрлендирмегенди сабийни, ол жарлыланы атлары айтыла турсун деп.

Сталин ёлгенде адамланы анга къалай жилягъанларын унутмайды ол. Колхоз ишни окъуна тыйгъан эдиле. Ол да жилягъанды. Аны Сталиннге жилягъан сунуп, бригадир Сайдулла, сабыр этерге кюреше, инбашындан къакъгъаны эсиндеди. Сора дууа этдиргени. Ол кюн анга дууа этгенлерине энди сейир этеди Асият – муслийманмы эди ол, анга Аллахдан ол дунияда кечим тилерча? Жилягъан да ол анга этмей эди, атасыны, къарындашларыны, баш иесини, ала кибик кёплени къадарларына жиляй эди ансы. Алай аны кишиге да айтмагъанды. Аллах бла кеси биледиле ол кимни жиляуун этгенин.

Асиятны жашлары, кесини атасы да жигитле болгъанларын Халимат жазып, излеп, архивледе тапханды. Кёп башхаланыча, аланы атлары ёчюлюп къалмай, орден, майдал алгъанлары да белгили болгъаны ючюн къууанады аналары. Биле эди ол бош жашла ёсдюрмегенин. Бирде уа бек къызгъанады аланы анга анча къыйынлыкъ берген къыралгъа…

Халимат устазды. Анга аллай билим алдыргъанына ыразыды Асият. Къыралгъа да ыразыды аны ючюн. Бери къайтханлай, окъуугъа кирген къызыны аллына къарап жашагъанды. Ол а, сыфаты ариуча, жюреги, ниети да таза болуп ёсгенди. Жанына тиймегенди бир заманда Асиятны. Киеую да алай.

Жамал ёксюзле юйюнде ёсгенди. Аталары урушда жоюлуп, аналары сюргюнде ёлюп, бири биринден гитче юч къарындаш тюрлю-тюрлю сабий юйлеге тюшюп, бери къайтып, эллеринде таныгъандыла бир бирни. Ала бирге жыйылсала, бек сюеди Асият. Кёп жарыкъ хапар айтадыла ала. Ала десе да, экиси, гитчелери тилсизди. Ол жукъ да айтмайды. Ёксюзле тургъан юйде къоркъуп болгъанды дейдиле. Ол заманны сагъынмайдыла къарындашла. Осман, таматалары, малчыды, кичилери Мазан а – тракторчу. Жамал колхозда шофёрду.

Киеую аны юйюне кёчгенине биринчи заманда уялып да тургъанды Асият. Алай Халимат бла Жамал аны кеси жангыз къоймагъанларына уа къууанады. Ариу жашайдыла. Уллу сёлешип угъай, терс къарап да кёрмегенди аланы бир бирге Асият.

Кече ыннасыны биргесине тамата къызчыкъ жатып тургъанды. Энди уа кезиу-кезиу къаладыла. Эртте атасы айтыучу жомакъланы барын да айтханды туудукъларына Асият, ала уа эрикмейдиле, тилейдиле да турадыла. Ол аланы къулхуугъа, аятул-курсийге да юйретгенди. Кёп затны унутханды, аланы уа угъай.

– Халимат, – деп чакъырады. – Батталдан а хапар бармыды?

– Ким Батталдан?

– Шамдарийни эринден?

– Анам, ол не заманда ауушханды. Билесе, унутуп тураса ансы. Эсинге тюшюрчю, экибиз да бирге баргъан эдик ол ауушханда къайгъы сёзге.

– Шамдарийгеми?

– Шамдарий анда, Къыргъызда, ёлгенди. Жашы Мустафагъа баргъанбыз. Ол жашайды аланы юйлеринде энди.

– Сора Баттал ауушханды. Ол а кесин ёлмезлик суна эди.

– Ёлмезлик болуп ким келеди бу дуниягъа?

– Ол Шамдарийни бизге сёлешдирмей тургъанды, халкъ душманларысыз деп. Билемисе?

– Билеме, анам. Ол эртте эди. Энди сен анга жанынгы къыйнама.

– Сора ала бары да анда биргедиле. Быланы аталары анда анга тюбеген эсе, не деген болур Баттал? Киеу къарындашла эдиле ала… Къалай къыйнамам жанымы?! Сюргюнден къайтханда, эсингде эсе, сен окъургъа керек болуп, биз алгъаракъ келген эдик, ол, аллыма сюелип: «Оллахий, сен, Асият, сууда да батмазса, отда да кюймезсе. Келип тураса, халкъ душманы болуп тургъанлай», – деген эди. Бек ачыуландыргъан эди. Андан къыстагъан эдим арбазымдан… Нек болама мен душман, Берлиннге дери баргъан жашларым бола тургъанлай? Аталарыны да жетмегенди кишиге хатасы. Ол къуллугъуна къоркъуп жойдургъан эди аны, къарындашларымы да, даучу болмасынла деп. Айтдырмай къоймай эсе, ол таматалыкъ этген колхоз мени атамы маллары бла къуралгъан эди. Атамы бла аны юч къарындашыны ырысхылары бла. Кимин ёлтюрюп, кимин сибирьлик этип, жокъ этген эдиле. Ол къыйынлыкъланы билгениме, ол уллу юйюрден кесим къалгъаныма жарсыйма, къызым. «Аман тюпде къалыр», – деп…

– Айтма алай.

– Ызларындан къалгъандан умутчудула ёлгенле. Бюгюн, байрым ингирде, пенсиямдан алып, эринмей, бир садакъа эт меникилеге, кесингикилеге да.

– Пенсиясыз да этейим.

– Угъай, къыйыным ючюн бередиле аны, кёп тюйюлгенме. Андан ал.  

– Сен сюйгенлей, анам.

Халимат анасыны, къабыргъада суратлагъа да кёз ата, минчакъ санай тургъанына къарай, жюрек ырахатлыкъ табады. Ийман бла тилек жашагъан жерде къартлыкъ ариу бет алгъанына эртте тюшюннгенди ол. Андан тилейди Аллахдан узакъ ёмюр Асиятха. Ол а Аллах аны унутуп къойгъан сунады.