Сюймеклик жашагъан жерде байлыкъ, ырахатлыкъ да кеслери алларына жаратылырла

Адамны жашауунда юйюр къурау уллу да, магъаналы да жерни алады. Нек дегенде ол кюнден башлап юйюрленнгенлени жашаулары жангы ызгъа бурулады, ала жангы жашау къурап, ахшы муратларына жетерге итинедиле. Бизни къарачай-малкъар халкъда да, башхаладача, жаш адамланы бирге болууларына уллу къууанч бла тюбейдиле.

Бюгюнлюкде миллетде, алгъынча, къыз къачырыу деген адет тюненеги кюнде къала барады, кёбюсюнде къол бла баргъан ариу тёре жерин табады. Алай бир-бирде къызны ата-анасы аны сайлауун жаратмасала, ол кеси уа жашха бюсюрей эсе, аны къачырып элтирге боладыла. Алгъын заманлада малкъарлыла кеслерини жашларына сыйы, жамауат даражасы, къолайлыгъы келишген жашау нёгерлени излеп болгъандыла. Бусагъатда бизде хар зат асламысында сюймеклик жорукълагъа кёре тамамланады.

Озгъан заманлада жаш адамла тойлада, бир жыйылгъан жерледе тюбешгендиле. Бусагъатда ол жаны бла онгла кёбюрек болгъандыла. Алай къайсы заманлада да къызны, жашны жанындан да болсун, кесин эркин жюрютюу а огъур кёрюлмегенди.

Былайда кёп онгла чыкъгъандыла дегенимде энчирек тохтаргъа сюеме. Онгла кёп болгъанлыкъгъа, таулула юйюр къураргъа ашыкъмайдыла, бирде уа излеген окъуна этмейдиле. Кюнлени биринде редакциягъа сыйы-намысы жюрюген тиширыуларыбыздан бири келип, ушагъыбызда бу жаны бла жюрегинде болгъан жарсыуун билдирген эди. Ол жашау сынамына кёре айтханыча, къызла жашла бла танышыргъа артыкъ излемейдиле.

Алгъынча аланы бир бири бла шагъырей этерге сюйген адамлагъа сууукъ кёзден къараргъа окъуна кюрешедиле. Мени бир танышымы экеуленни бир бирлери бла танышдырыргъа излегенини юсюнден хапарына керти да сейир этгенме. Жашны иши, ахчасы-бохчасы, намыслы ата-анасы, фахмусу. Къыз да иги юйюрденди, жыл саны да сабийди дерча тюйюлдю. Бир кёргенлей, тиширыу аны къылыгъын, кёз къарамын билирге да излемегенлей: «Эришиди, меничагъа ол жанында ушарыкъ тюйюлдю», - деп кесгин айтханды. Алай таулула айтыучу «Ариу жаш – узакъда ахшы» деген сёзню эсгерирчады, ол жашау кертиликден къуралгъан сёз болур.

Бу сорууну экинчи жаны – бусагъатда интернет сетьле чыгъаргъан онгла. Хау, аланы хайырлылыкълары бла даулашаллыкъ болмазма, алай бирде уа ала да хаталыдыла. Къызчыкъла инстаграмда омакълыкъны кёрюп, кеслерине аллай жомакълы жашау излейдиле. Бирде анда «Таулу той» къауумгъа къарасанг, аллай тойланы кёрюрге болады!
 
Хау, хар кимни да амалы, онгу да бирча болмайды, алай къолунда ырысхыны эркин жюрютген жумушун да анга кёре эте болур, аны не жашырлыгъы барды. Алай бирсиле да анга тенг болабыз деп, кеслерини башларын уллу ауарагъа къалдырадыла. Таулулада аллай тюрлю болумла бла байламлы бир нарт айтыу жюрюйдю, ол эриширек болгъаны ючюн былайда аны къатларыгъым келмейди, алай буруннгу сёз бош жерде къуралып къалмаучусун а барыбыз да билебиз.

Интернетни аллайланы къызындыргъаны да бир палах: кимни тою бек сейирлик озду, кимни тою бек къутлу болду, къайсы келин эм ариугъа саналды деп, аллай тюрлю эришиулени къурап. Тюзмю болур шёндюгю алайсыз да тынчлыкъ табылмагъан дунияда аллай чакъырыула, билмейме. Алай ол жаны бла ахча ишлегенлеге, баш кечиндиргенлеге, баям, ол керекди. Бирсилеге уа?..

Танышдырыугъа къайта, мени сейир этдирген дагъыда бир зат болгъанын белгилерге сюеме. Ол да неди десегиз, бюгюнлюкде да, алгъын заманладача, адамланы араларында зар сёзню, зар кёз къарамланы жюрютюлюулерини тохтамагъанлары. Мени бир танышым, намысы-сыйы жюрюген эр киши, къыз тилерге умутлу болгъанды. Аны сайлауу кесинден жашыракъ, ариу, чырайлы къызда тохтагъанды. Муратын ачыкъ этмесе да, билдирген а этгенди. Эр кишини тенгине саналгъан биреулен дейим, жалгъан сёз жюрютюп, араларын бузгъанды. Бюгюнлюкде жаш юйюрленмегенди, энди аллай акъылы да жокъду, къызны къадары да къуралмагъанды алыкъа. Ким биледи, ала муратларына жетселе, биз бир ариу жангы юйюрге къууанырыкъ болур эдик.

Алда интернетде танышыуланы да сагъыннган эдим. Ол да бек даулашлы бёлюмдю. Бирде аллай шагъырейлениуле насыпны ал атламлары болуп да къаладыла, алай аны башха жаны да барды. Ётюрюкден толу дуния сетьде жашла къызланы, къызла жашланы башларын тели этедиле. Сёз ючюн, алгъаракълада манга бир осал ишни юсюнден хапарлагъан эдиле, анга тынгылай жюрегим бек эзилгенди. Миллетибизден экеулен, бир бирлери бла интернетде танышып, юйюр къураргъа дегендиле, алай аладан бирини ол жаны бла кесини кёз къарамлары болгъанды – байыгъыргъа, ырахат жашаргъа.

Орус жазыучу В. Драгунскийни сабий хапарчыкъларындан бирини аты «Всё тайное становится явным» деп алайды. Анда айтылгъаныча, букъдурулгъан кир ниетлилик эртте-кеч болса да ачыкъ болгъанды, насыпха. Алдау, жалгъан ниетле сюрюлгендиле, гунч этилгендиле. Алай къоркъуу уллуду, интернетде жаш адамла не бла жашагъанларын бюгюнлюкде кёп абаданла билемидиле. Баям, угъай.

Кёп болмай бир къарачай-малкъар тойгъа къатышыргъа тюшгенди. Къолайлы юйюр къызларын къолайлы бирси юйюрге бергенди. Той тёрелерибизге кёре ариу озгъанды, хар зат жерине, излемлеге кёре. Мени сейир этдирген, къууандыргъан а не зат эди десегиз, андагъы адеплиликни асламлыгъы эм керексиз омакъланыуланы болмагъанлары.

Къурманлыкъгъа кёп къолларындан келген адамла жыйылгъандыла. Аланы араларында аллай къошакъсызлыкъны (скромность) жаратмагъанла да табылгъандыла. Алай хар кимни кёлюне, белгилисича, файгъамбарла да жеталмагъандыла.

Бюгюнлюкде юйюр къурауну тыйгъычларындан бири адамланы къалын бериуде эришмекликлери да болуп турады. Коста Хетагуров «Особа» деген этнография очеркинде осетинлиледе «къалын къанны даражалыгъын белгилеген ёлчем» болгъанды деп жазгъанды. Алада ол кезиуледе санау ёлчемге ийнекле саналгъандыла, аланы къалыннга бериллик ёлчемни саны 100 башха дери окъуна жетгенди. Билмейме, бюгюнлюкде алай болурму, алай кавказ халкълада къалынны уллулугъу кёплени насыпха жолларын кесген болумду. Айтылып тургъан, «айтхылыкъ» къарачай-малкъар берне бла болум да тюз алайды.

Былайда биягъы огъарыда сагъынылгъан тойгъа къайтыргъа сюеме. Мен эслегеннге кёре, анда берне дегенча зат жюрютюлмегенди, аны къаллай болса шартлары окъуна сагъынылмагъандыла, къолдан келмегени ючюн угъай, ала керти, ёмюрлюк къыйматланы ангылагъан адамла болгъанлары ючюн, бийик даражалы, бийик намыслы, ангылаулу адамла болгъанлары ючюн. Ырысхы бюгюн аланы къолларында элпекди, алай ала аны баш къыйматха санамайдыла (хау, тюбейдиле шёндюгю дунияда да аллайла!)

Жангы юйюрню баш къыйматы уа сора недеди?! Кёпле ол соруугъа кёп тюрлю жууапларыкъ болурла. Алай менича сагъыш этгенле аслам болурла деп ышанырыгъым а келеди – баш къыймат сюймекликдеди, деп.  Былайда халкъда жюрюген бир таурух эсиме келеди. Анга кёре, юч жолоучу къарт, бир юйюрню жокълап, эшиклерин къакъгъандыла, чыкъгъан юй бийчеге ала былай дегендиле: «Бизден бирибиз байлыкъды, экинчибиз, ырахатлыкъды, ючюнчюбюз сюймекликди. Къайсыбызны сайлап юйюнге чакъырсанг да, жаланда ол къалаллыкъды сени юйюрюнгде». Тиширыу, юйюрю бла кенгешип, сюймекликни сайлап чакъыргъанды, ол киргенде бирси акъсакъалла да аны ызындан тизилгендиле. Юй бийчени соруулу къарамына къартла былай жууаплагъандыла: «Сюймеклик жашагъан жерде байлыкъ, ырахатлыкъ да кеслери алларына жаратылып къаладыла», - деп.

Багъалы къарындашларым, эгечлерим, жанымча кёрген къарачай-малкъар миллетим, бу материал насийхат сёз айтыргъа излегенлигим тюйюлдю, жыл саным ючюн алыкъа аллай эркинлигим да болмаз, алай бир оюмуму уа билдирмей болмайма. Келигиз, башында сагъынылгъан къужур болумланы юсюнден сагъыш этип, аладан азат болургъа кюрешейик. Къарачай-малкъар юйюрледен Къайсынны назмуларында, Омарны жырларында айтылгъан сылтаусуз керти таза сюймеклик бир заманда да таркъаймасын!