Айранны къарачай-малкъар халкъны айырма ашыны – тарых шартлары

Буруннгу заманладан бери къарачайлыла бла малкъарлыла малчылыкъ бла дайым кюрешгенлей келедиле. Аны себепли миллетибизни жашауунда сют аслам жер алады. Анда бизни саныбызгъа, чархыбызгъа жарагъан хайырлы затла бардыла.  

Белгили академик И.П. Павлов да чертгенди ол шартны: «Сют табийгъатны кеси жарашдыргъан бек сейирлик, татымлы ашларындан бириди», - дегенди ол. Таулула акъ суусундан кёп тюрлю аш этедиле. Бизни бюгюннгю хапарыбыз гыпы айранны (кефир) бла жууурт айранны (йогурт) юслеринден боллукъду.

Айранны 2500-3000 жыл мындан алгъа эрттегили грекли алимле да эсгергендиле. Аладан бирлери – Гиппократ, ассланы-аланланы (къарачайлыланы бла малкъарлыланы ата-бабалары) жерлерине келип, «ала къымыздан бишлакъ этедиле, сют эм гиппакъ ичедиле» деп жазгъан эди. 

Белгили къарачайлы филолог Байчораланы Суфиян, «гиппакъ» деген терминни тинтип, ол «гыпы» эм «акъ» деген сёзледен къуралгъанын ачыкълагъанды. «Акъ» деп бизни сютге эм андан этилген ашлагъа айтадыла. «Гыпы» уа айран этген бюртюкчюкледиле. Бусагъатда битеу дунияда гыпы айран – кефир деген ат бла жюрюйдю. 

Алимлени белгилегенлерине кёре, кефир деген сёзню къуралгъанына  эки оюм жюрюйдю. Биринчиси – тюрк тилде кяф деген сёз кёмюк деген магъананы тутады. Гыпы айранны гыбытда чайкъасанг, ол кёмюк этеди. Экинчи уа былайды: гыпы айранда  тёрт процент алкоголь барды, ол къаллай бир турса да, аллай бир кючлюден-кючлю болады. Аны себепли бу айранны ичген адамны кёлю жарыйды, ол кеф болады. Къарачай-малкъар тилде «кеф» деп эсирген адамгъа айтадыла, «эр» деб а – эр кишиге. Бу эки сёзню бирге къошсанг, кеф+эр, кефэр неда орусча тап айтылырча кефир деген термин болады. 

Гыпы айран адамны саулугъуна хайырлы болгъанын алимле бир аууздан чертедиле. Аланы санында Къарачай-Черкесден медицина илмуланы доктору, профессор Текеланы Алимурат бу суусапны эм аны тюрлюлерини юслеринден терен тинтиуле бардырады. Ол Къарачай-Черкес Республикагъа 1997 жылда тыш къыраллы корпорация «Айраннга» алгъан патентни къайтаргъанды. 

Профессорну илму ишлери бек сейирдиле, ала «цивилизацияны аурууларыны» профилактикасына уллу къошумчулукъ этгендиле. Сёз ючюн, атеросклерозгъа, гипертониягъа, инфарктха, инсультха, диабетге дагъыда башхалагъа. Аны чертгенине кёре, айранда, ол санда гыпы айранда, алыкъа ачыкъланмагъан кёп тюрлю хайырлы, керекли затла бардыла. Ол адамны ичин тазалайды, аш орунунда, чегилеринде болгъан осал бактерияланы кетереди эм аланы орунуна хайырлыла орналадыла, аны бла микрофлора игиленеди. 

Алимурат Абуюсупович айранны хайыры бла къуруда бир ауруу  кетип къалмайды адамдан, саны-чархы комплекс халда иги болады, дейди. Аны белгилегенине кёре, аллергия эм гормональный аурууланы айранны болушлугъу бла сау этерге онг барды. 

Россейни эм тыш къыралланы врачлары Теке улуну илму тинтиулерине уллу эс бургъандыла. Алай бла «Эн-Ти-Ви» деген  японлу телекомпанияны Москвадагъы бёлюмю кефирни тарыхыны эмда аны хайырлылыгъыны юсюнден бериу жарашдырыргъа болуш деп, таулу профессордан тилегенди. Телефильм тап къуралып анда кёргюзтюлгенди.  

Гыпы айранны Россейге, ызы бла уа битеу дуниягъа къалай жайылгъаныны юсюнден сют промышленностьну инженер-технологу Мисирланы Хусейни жашы Хасан былай хапарлагъанды. 1908 жылда врачланы Битеуроссей биригиулерини келечилери кёп сют заводлары болгъан белгили промышленник Н. Бландовдан Москвада гыпы айранны этген цех  къурарыгъын тилегендиле. Аны Нарсанада (шёндю Кисловодск) кесини бишлакъ этген заводу болгъанды. Аны тёгерегинде кеслерини къошлары бла къарачайлыла тургъандыла. Аллай къошланы бирине гыпы айранны этер амалын билирге Н. Бландов Москвада сют заводну устасын Ирина Сахарованы  жибереди. Нарсанада сют заводну таматасы Васильев, Сахарованы да алып, шахарны тийресинде «Хушт-Ёзен» деген жерде (орусча Корсунка) къошу бла тургъан къарачайлы бий Байчораланы Бекмырзагъа къонакъгъа барады. Быланы баш умутлары гыпы айранны этер амалыны жашырынлыкъларын билирге эди. Тау адетдеча, Бекмырза алагъа къонакъбайлыкъ этеди. Ушакъларыны ахырында была мындан гыпы айранны урлугъун тилегенлеринде, ол  эшитмегенча этип къойду. 

Артха Иринагъа Нарсанагъа къурулай къайтыргъа тюшеди. Алай жолда быланы, бетлери да башлыкъла бла жабылып, жигитле жетип, къызны ат боюнуна атып, Бекмырзаны къошуна тапдырадыла. Оруслу тиширыу эс жыйгъандан сора, къарачайлы бий анга келип, юй бийчеси болурун тиледи. Алай ол унамайды. Аны ызындан келген полициячыла Бекмырзаны терк окъуна тутуп, полиция участкагъа элтедиле. Алай бла Байчора улугъа тышындан келген адамны урлагъанса деп, сюд  этерге тебирейдиле.  

Иринадан Бекмырза сюдде кечгинлик тилейди. Тиширыу ол гыпы урлукъдан 10 фунт (4 кг.) берсе, жаланда андан сора кечеригин билдиреди. Ингир ала Иринагъа Байчора улу 10 фунт гыпы урлукъ бла тауда ёсген ариу гюл къысым жиберди. Алай бла Бекмырза кеси башына эркин болады, гыпы айранны урлугъу да Москвагъа кетеди.

Гыпы айранны биринчи Боткин атлы больницада тинтип, аны саулукъгъа уллу магъанасы болгъанын билип, ара шахарны тюкенлеринде сатып башлайдыла. Ма алайды гыпы айранны Россейге Къарачайдан баргъан толу, керти хапары.

Айранны башха тюрлюсю жууурт (джууурт) айран дуниягъа «йогурт» деп белгилиди. Бу да къарачайлыланы бла малкъарлыланы сютден этилген ёз миллет ашларындан бириди. Европагъа бла дуниягъа аны белгили врач И.М. Сеченов ачыкъ этгенди. Аны керти хапары былайды.Орус аскер тюрк аскерле бла 1878 жылда Болгарияда уруш этгенди. Тау элледе жашагъан болгарлыла жаралы орус аскерчилеге айран берип багъа эдиле. Анга  болгарлыла кеслери «йогурт» дей  эдиле. И.М. Сеченов аны тинтгенди. Ол анда сютню йогурт этген бактерияла тапханды. Алагъа  врач «лактиус болгарикус» деп атагъанды.

Тарыхда шартлагъа кёре, болгарлыланы, къарачай-малкъарлыланы да ата-бабалары тогъузунчу ёмюрге дери бир болгъандыла, алай артда аланы бир къаууму Дунайгъа кетгенди. Ма ол заманда жууурт (джууурт) айранны этер амалын да биргелерине алып кетгендиле. Бир бёлек ёмюрден ала, Дунайда славянла бла къатыш болуп, тиллерин тас этгендиле.

Алайды да, битеу дуниягъа айтылгъан кефир бла йогурт-къарачай-малкъар халкъны  айырма ашлары болгъаны бла биз, айхай да, ёхтемленирге керекбиз. 

МИСИРЛАНЫ Лейля.
Поделиться: