«Адамгъа адам керекди ансы, къалгъаны уа табыллыкъды»

Бабугент элде Туменланы Ахмат бла Уяналаны Роза бек хурметли таматаладан бирлеридиле, ариу юйюр ёсдюргендиле, огъурлу  ата-ана эм аппа-ыннадыла. Жашлары Маратны бла къызлары Аминатны ючюшер сабийлери барды. Бу юйде уллула, гитчеле да бошуна бир кюнлерин да оздурмайдыла. Ахмат а пенсияда болгъанлыкъгъа, элни ишине тири къатышады, жаш адамла акъыл сёз излей да келедиле, къысхасы, элни тутуругъу  Ахматча адамладыла. Низамлы, билимли, иш кёллю сабийле бла туудукъла Ахматны бла Розаны кёллерин бек сакълайдыла. 

Тюбешиуле

Биринчи кере Ахматны Чирик кёлде кёрген эдим, биз анда, Бабугентни чамгъа- лакъырдагъа усталарын жыйып, телевидениягъа «Чамхана» бериу алгъан эдик. Ахмат чынтты чамларындан сора да, адеплилиги бла эсибизде къалгъан эди. Экинчи кере 2019 жылда «Къонакъбайлыкъ» деген проектни чеклеринде Туменлагъа Къарачай-Черкес Республикадан абазин жаш Биджиланы Джабраил келеди да, аны юсюнден толу хапар билирге Бабугентге барама. 

Дагъыда ол заманда «Жылны юйюрю» деген конкурсда «Эл юйюр» деген номинацияда Туменлары хорлагъан эдиле. Бу жол а таматаланы эсгериулерин жазаргъа, элни бюгюннгю эм тамблагъы жашаууну юсюнден оюмларын билир  муратда жолгъа чыкъгъан эдик. Ахмат журналист къауумну хант столгъа олтуртады: «Алгъа ауузланыгъыз да, ызы бла уа ишлерсиз»,-  дейди. Жылы хычинле, этден  тюрлю- тюрлю ашла, айран… 

Ушагъыбыз башланады. Ахмат тау адетлени-тёрелени былай терен къайдан билгенин сорабыз. «Жаннетли болсун, атам Омакъ эсли адам болуучу эди, кеси да 96 жыл, аны атасы уа 100 жыл жашагъандыла. Атам Къоспартыда кеси юйюнде угъай, Бийлада ёсгенди. Ол заманда адамла бир- бирлерине сабийлерин ышаннгандыла». Ызы бла Ахмат Бийланы бийликлери башларына таш болуп тийгенин жюреги къыйналып айтады. Жетмишинчи жыллада Бийланы Аплий, Омакъны эмчек эгечи, къарындашын кёрюрге Бабугентге келген эди. Ингирден тангнга чыкъгъан эдиле  ушакъ эте. «Атам да, Аплий да айта эдиле, къара халкъны ичинде  бийледен эсе  кёпге да байла болгъандыла, алай бийлени къылыкълары ариу болгъанды, адетни-тёрени бек къаты билгендиле. 

«Балкария» деген очеркни Абайланы Мисост бошдан жазмагъанды. Бизнича аз санлы халкъда алгъа бийлени, ызлары бла уа жерде ишлей билгенлени къурутханлары уллу къыйынлыкъ болгъанды», - дейди Ахмат. 

Сора, биягъы чай ичерге олтургъаныбызда уа, чамла айтады. Аппаны тилини байлыгъына сейир этеме. Бабугентни орта школуну устазлары элде сабийлени бир къаууму малкъар тилни билмей школгъа келгенлерине жарсыйдыла. Аппа уа сабийлери, туудукълары бла да жаланда малкъар тилде сёлешеди. «Таулу юйюрледе тауча сёлеширге керекди, орус тилге уа сюйселе-сюймеселе да юйренирикдиле: телевидение, радио, школ да – орус тилдедиле. Не да этип, тилибизни сакъларгъа керекбиз», - дейди Ахмат. 

Жюрек сезимле

Биз Роза бла да ушакъ этебиз. Ол келини Фатима аны бек ангылагъанын къууанып айтады. «Келиними къызымдан башха кёрмейме. Сабийлеге да бек иги анады. «Сиз анагъызгъа аман болсагъыз, Аллах къурамаз сизни», - дейме. Билирле къыйынын». 

Розаны жюрегинде ачыкъ жарасы барды. Къонакъ сабийни суу алып кетгенде, аны чыгъарабыз деп, бир кюнню ичинде эки къызы суугъа батылып ёлгендиле: бирине – онюч, экинчисине онбеш жыл бола эди. Битеу  Бабугент ашыргъан эди замансыз жашаудан кетген эгешчиклени. Роза ол кюнледе акъылдан шашаргъа къалгъанды, аны сакълагъан – ол кюнледе намаз этип башлагъаны болгъанды. Ийман жюрекге уллу кюч береди, адам кётюралмазлыгъын да кётюреди. Намазлыкъда кюн сайын Ахмат бла Роза сабийлерин эсгередиле, ала ючюн тилекле этедиле:  жалгъан дуниядан керти дуниягъа кетгенлерине толусунлай ийнанадыла. Бу эки ариу адам къыйынлыкъларындан сора жамауатдан, жууукъларындан айырылмагъандыла, дуниягъа таза ниетлерин тюрлендирмегендиле. 

«Къонакъбайлыкъ» деген проектге да бошдан къатышмагъан эдиле: Туменланы юйлерини эшиклери къонакълагъа не заманда да ачыкъдыла. «Келишиулюк, бир бирни ангылау къалай игидиле! - дейди Ахмат. - Биз Азиядан къайтханда, барыбыз да бир бирге болушуп, изеуле этип, юйлерибизни алай ишлеген эдик. Адамгъа адам керекди, бир кесинг бир ишни да жалчыталлыкъ тюйюлсе».

Шуёхлукъну къыйматлылыгъы

Ахмат Къыргъызда, Ош областьда, Наукат элде туугъанды. Анда узбек, къыргъыз тилледе окъутхан школла да бар эдиле, алай Омакъ жашын орус тилли школгъа жюрютген эди. «Узбек, къыргъыз сабийле бла шуёхла эдик, - дейди Ахмат.- Биз машинагъа  олтуруп кетгенибизде, мени тогъузжыллыкъ узбек тенгим Гъаиб ызыбыздан къарыуу жетгинчи чапхан эди. Мында Бабугентде да оруслула, къабартылыла кёп эдиле алгъын, «Леспромхозда» ишлей эдиле. Артда ол да жабылды, алай алыкъа бир талай оруслу барды элде. 

Биз орус къабырланы атып къоймагъанбыз, къарайбыз. Башха эллеге, шахарлагъа кёчюп кетген оруслула ёлселе, аланы осуятларына кёре Бабугентде асырайдыла. Алыкъа бизни элибизде миллетлени араларында бир  даулаш болмагъанды. Ма аллай огъурлуду Бабугент. Элими жери, адамы да бек багъалыдыла манга». 

«Ишлеген – насыпды»

Ахматны бла Розаны жашлары Марат, бригада къурап, ремонт ишле бла кюрешеди. Алай анга да хунер керекди. Совет жылладача, элде завод ишлемейди, шёндюге дери агъачны къырып, паркет этиу да тыйылгъанды, энди агъачха тиерге эркинлик жокъду. Кёпле Россейге кетип, юйюрлерин алай кечиндиредиле. Алай сабийле атасыз ёсгенлери иги тюйюлдю. 

«Иш болсун ансы, тохтаусуз ишлерикбиз. Айхай…Бусагъатда республикада битеу элле да бизничадыла. Мал тутаргъа кюрешебиз, бахчада ёсдюралгъан затларыбызны ёсдюребиз, алай ай сайын иш  хакъ алгъанла бек аздыла. Колхозубуз болгъанда уа иш бек кёп эди. Мен отуз эки жыл къурулушда уруннганма. Ревизор болуп а жыйырма жыл тургъанма, сора онеки жыл – сабанчы. Ишлеген – насыпды», - дейди Ахмат. Роза уа ышарады: «Бюгюнлюкде окъуна ишсиз бир кюнюн оздурмайды». 

…Кетерден алгъа Ахматдан чам айтырын тилейбиз. Къалай сейирди бизни кёп къыйынлыкъ кёрген халкъыбыз жарыкъ кёллюлей къалгъаны, кюлюрге-ойнаргъа да сюйгени. Алай эсе уа, жашау барады.