Ётгюрлюгю бла айырмалы болгъан, битеу миллет хурмет этген башчы

Валерий Мухамедовични мен 40 жылдан аслам заманны таныгъанма. Къадарны буюрууу бла биз университетни бошагъандан сора, бир ауукъ заманны бир жерде ишлегенбиз – ол Эл мюлк министерствода, мен а – комсомолну обкомунда. 

Валерий менден бир-эки жылгъа гитче болгъанлыкъгъа, кесибизни тенглеча жюрютгенбиз. Бирге табийгъатда солургъа  барып, шишликле къууургъанбыз, футбол ойнагъанбыз. 

Артда жашау бизни бир бирден айыргъанды: Валерий Тимирязев атлы академияны аспирантурасына киргенди. Мен а жамауат-политика ишлеге саулай батылгъанма, республиканы комсомолуну жумушлары бла кюрешгенме. Алай бир ауукъ замандан а биз биягъы бирге болдукъ.  

Коков Урван районда бек уллу эл мюлкледен бирини таматасына салыннганды. Артда мен КПСС-ни обкомуну секретары, ол а Урван райкомну биринчи секретары болуп ишлеген заманыбызда, Урванда партия организация бардыргъан ишлеге мен уллу ыразы болуп къатышханма.

Валерий Мухамедовични башламчылыгъы бла районда кёп магъаналы жумушла толтурулгъандыла, урванчыла республикада кёп кёрюмдюле жаны бла алчылыкъны тутхандыла. Валерий Коковну аты партия-политика оноучуланы араларында ачыкъ, иш кёллю, фахмулу къураучунуча белгили болуп башлайды. Алай анга бюсюремеген, жаш адамны алгъа иерге унамагъан, зарланнган адамла табылмай къалмагъандыла. Ала республиканы оноучуларына аны юсюнден ётюрюк хапарла жетдирирге ашыкъгъандыла. Алай Коков кесини жолу бла баргъанды, не къыйын сынауладан да адамлыкъ даражасын тас этмей, кесини оюму болгъанын кёргюзтюп къутулгъанды. 

Аны мюлк ишге - «Сельхозтехникагъа» – кёчюргенлеринде да, ол республиканы эл мюлкюню  ырысхы-техникасын жалчытыу жаны бла комитетини даражасын тюшюрмей, борчларын бет жарыкълы толтургъанды. Ма ол кезиуде, 1983 жылда, Валерий Мухамедович юйюрю бла Карашаев атлы орамгъа, мен жашагъан подъездге, кёчеди. Къаллай зауукълу заман эди ол! Барыбыз да бир уллу юйюрча жашагъанбыз, туз-гыржынны  арабызда юлешип, байрамланы, къууанчланы бирге белгилеп.

Валерий Мухамедович КПСС-ни обкомуну биринчи секретары болгъанда да, ол  хал тюрленмегенди. Биз  ишде – бир ниетли, жашауда да – керти нёгерле болгъанлай къалгъанбыз. Манга Афганистаннга барыргъа тюшгенде уа, Коковланы юйюрю – хурметли къоншуларым, чынтты шуёхларым – юйюрюм бла бирге болгъандыла, анга билеклик этгендиле.  Сабийлерибиз алагъа «дядя Валера», «тётя Вета» дегенден башха айтмагъандыла.

Перестройканы заманында, миллетчилик бла байламлы къымылдаула, митингле башланнган кезиуде  Валерий Коковну КПСС-ни Къабарты-Малкъар обкомуну биринчи секретарына айырадыла, мени уа – экинчи секретарына. Ызы бла ол республиканы Баш Советини таматасы болады. Ол кезиуде миллетчи къымылдаула Конституцияны 6-чы статьясын кетерирге кереклисине къаты боладыла. Москвада регионла аралы депутат къауум, бизде уа кеслерин жангы демократлагъа санагъанла,  властьха ишлерге, борчларын толтурургъа онг бермей башлагъандыла.  

Кюн сайын митингле бардырылып, тынчлыкълы жашау бузулгъанды. Бизни танышларыбыз, шуёхларыбыз окъуна, партиядан, советледен кёп игилик кёргенлерин унутуп, КПСС-ге къажау тургъандыла. Власть этген кемчиликлени, жангылычланы семиртип, бизни аманлагъандыла, кирлегендиле. Не букъдурлугъу барды, биз быллай къажаулукъгъа хазыр тюйюл эдик, бек алгъа уа психология жаны бла. Халкъларыбызны тёрелери, миллет энчиликлери унутулмазлыкъларына, бет этиллигине ышанып тура эдик. Алай кеслерин демократлагъа санагъанла уа ала жанлы болгъанланы  власть ючюн кюрешигиз деп, къозутханлай  тургъандыла. 

РСФСР-ни Баш Советинде Къабарты-Малкъардан депутатланы къауумуну басыулукълары бла партия властьны Советледе властьдан айырыуну юсюнден оноу этилгенде, Валерий Коков менден КПСС-ни КъМР-де обкомуну биринчи секретары болуруму тилейди. Конституцияны 6-чы статьясы кетерилгенден сора партиялы органла кёпге къалмазлыкъларын мен ангылай эдим, алай КПСС-ни даражасы алыкъа уллу болгъанды, сёзю баргъанды. 

Биз ол заманда бирге ишлерге, къуллукъларыбызгъа да къарамай, барыбыз да багъалы кёрген хазналаны, ата-бабаларыбыздан къалгъан адет-тёрелерибизни къорууларгъа, туугъан Къабарты-Малкъарыбызны бирлигин, мамырлыкъны, келишиулюкню да  сакълар ючюн къолубуздан келгенни аямазгъа келишебиз. 

Ол къыйын, сынауладан толу заман болгъанды. Республика, аны жамауаты ючюн жууаплылыкъ Баш Советни оноучусу Валерий Мухамедовични боюнуна тюшеди. Ол бу ауур жюкню бет жарыкълы элтгенди.

Валерий Коковха къырал эмда политика къуллукъчугъача багъа бергенде, аны адамлыкъ ышанларын да унутургъа жарамайды. Ол республиканы шуёхларын, Къабарты-Малкъарны халкъын да бирикдире билгенди. Совет Союзну, Россейни да къайсы жеринде да Коковну билген, аны юсюнден эшитген адам табылмай къалмагъанды. Аны сюйгендиле, сый бергендиле, намысын кётюргендиле. Аны аты  уллу кабинетлени эшиклерин ачханды, алада олтургъан къуллукъчула уа «Коков ючюн» республиканы кёп жумушларын да тамамлагъанды. 

Аны энтта бир иги ышанын белгилемей жарамаз – ол нёгерлерине не болумда да кертичилей къалгъанды, къайгъыргъанды, билеклик этгенди. Анга шагъатха жаланда бир шартны келтирейим. Бир кезиуде республикагъа башчылыкъ этген Елисеевни Е.А. КПСС-ни 28-чи съезди бара тургъан кезиуде давлениясы кётюрюлюп, хали осалгъа кетип, больницагъа тюшеди. Ол КПСС-ни Контроль комиссиясыны жыйылыууну аллында болгъанды. Аны уа КПСС-ни КПК-сыны башчысыны экинчисине айырыргъа керек эдиле. 

Коков ол кезиуде кесин керти кавказлыча кёргюзтгенди. Кече Валерий Мухамедович къонакъ юйде мени отоуума мугурайып келеди: «Мушавер (кенгешчи) (Афганистандан къайтханымдан сора ол манга алай айтыучу эди), Елисеевни къадары сени нёгеринг Борис Пугону къолундады (ол кезиуде КПСС-ни КПК-сыны башчысы). Елисеевни ауругъаны эм ол пленумгъа келмегени бла хайырланып,  аны орунуна башха адамны кёргюзтюрге сюедиле. Бар, нёгерингден болушлукъ тиле», - дейди. 

Борис Карлович бла тюбешип, ишни болумун ангылатама. Алай бла Елисеев, пленумгъа къатышмагъанлыкъгъа, КПСС-ни Контроль комиссиясыны башчысыны экинчисине сайланады, ол кезиуде уа ол бек уллу къуллукъ эди. Пленумдан сора уа Валерий Мухамедович мени къучакълап, «жерлешибиз» Елисеевге болушалгъаныбыз ючюн ыразылыгъын айтхан эди. 

Мени Валерий Коковну иш кёллюлюгю, республиканы сейирлери ючюн кесин аямагъаны хар заманда да сейир этдиргенди. Бирлеге ол къаты адам да кёрюне болур эди, алай жюрегинде уа ол халал, ырахматлы адам болгъанды. Биз Астрахань областьны губернатору  Анатолий Гужвинни асыраргъа баргъаныбыз эсиме тюшеди. Жол узуну Валерий Мухамедович мудах болуп, тынгылап баргъанды. Залгъа киргенибизде уа кёз жашларын тыялмагъанды. Аякълары бек ауругъанларына, иссилик 30 градусха дери жетгенине да къарамай, ол нёгерини ёлюгюню ызындан жаяу къабырлагъа дери баргъанды.

Валерий Коков нёгерлерине не заманда да сакъ эди. Къууанчда, жарсыуда, бушууда да къатларында болургъа кюрешгенди. Ма бюгюнлюкде да, ол бизни арабызда болмагъанда, Валерий Мухамедович Коков оюмлу, терен акъыллы, миллет сайлагъан башчы эди деп, таукел айталлыкъма. Ол республикагъа къыйын, жарсыулу кезиулеринде халкъны келир кюню ючюн жууаплылыкъны кесине алгъанды. Халкъланы бирикдиргени бла бирге, жамауатны ышаннгылы айныуну, экономиканы, культураны аягъы юсюне этиуню жолунда кесини ызындан тизгенди.

Россей Федерацияны Президенти Владимир Путин Коковну Шимал Кавказда мамырлыкъны бла ырахатлыкъны сакълаугъа салгъан къыйынына бийик багъа бергенди, аны юсюнден «…ол саулай жашауун халкъына къуллукъ этиуге, россейли къыралны кючлендириуге бергенди» деп, алай айтханды. 

Биз билебиз: республиканы биринчи Президенти Валерий Мухамедович Коковну аты Къабарты-Малкъарны жангы тарыхына ёмюрлеге жазылгъанды. «Россейни бирлигин иши, сёзю бла да къоруулагъанды, аны халкъла аралы даражасы кётюрюлюрюне юлюшюн къошханды», - деп жазгъанды аны юсюнден Шимал Осетияны биринчи президенти Александр Дзасохов. Ол огъурлу ишге Валерий Мухамедович жаны-къаны бла да къуллукъ этгенди. 

Ахырында айтырыгъым: Валерий Мухамедович Коков аны сюйген Къабарты-Малкъары къыраллыгъыны 100-жыллыкъ юбилейине хазырланнганын, аны жашы уа республиканы къуралыулукъну, мамырлыкъны, миллет эмда дин келишиулюкню жолу бла алгъа, жашлыкъгъа тёре болгъан тирилиги бла, алай жангы даражада алгъа элтгенин кёрсе эди, аз бек къууанмаз эди! Казбек Валерьевичге тутхан жолунда жетишимле тежейик!