Жер бла адамла

«Шуёхлукъ» альманахны бетлеринде Чегем ауузуну эллерини жашауларына бла мюлк таматаларыны ишлерине жораланнган кезиулю очерк Байсолтанов атлы колхозну председатели болуп тургъан Къудайланы Келлетге жораланады. Автор Къулийланы Хусейди. Узакъ 1973 жылдан бери жазыу тилибизде жорукъла иги да тюрленнгенлери себепли, очеркни жангыдан хазырларгъа тюшгенди.

Очеркни баргъаны…

Заманнга тийишли

Элни жашауу бла къаршыракъ шагъырей болургъа сюе эсенг, ашхамгъа жууукъ колхозну правленине кел. Ол кезиуде председательни кабинетинде мюлк башчыны болушлукъчулары – зоотехник, агроном, инженер, кёбюсюнде уа бригадирле, ферма башчыла да жыйыладыла. Ушакъ нени юсюнден барады? Мюлкню оноучулары арт болжалгъа салынмазлыкъ кезиулю ишлени сюзедиле. Председатель мюлк усталаны айтханларына тынгылайды, кесини муратын алагъа ангылатады. Аллай ишле элде танг аласында неда ашхам къарангысында башланадыла. Бир кесекден а хар адам кесине буюрулгъан ишни толу ангылап, аланы сакълагъан бёлюмлеге атланадыла.

Председательни кабинетинде аллай ушакъла кечени иги кесек заманы кетгенде да барадыла. Бир бирде уа, мюлк ишлени бек къыстау баргъан кезиулеринде, эл ырахат жукъуда болгъан заманда да председательни кабинетини терезесинден кёпге дери жарыкъ ургъанлай турады. Ушакъ бирде шош барады, бирде уа къызыу даулашлагъа айланады. Эл мюлк устала бла мюлк башчыла кезиулю ишлени юсюнден сёлешедиле.

Сау кюнню сабанлада, малчы къошлада айланып келген председатель, кабинетге кирип олтургъанлай, арыгъанын бютюнда сезеди. Стол юсюнде къагъытлагъа бир кесек къарады да, башын къол аязына тиреп, кёзлерин къаты къысды. Аны эси, акъылы мюлкню тюрлю-тюрлю бёлюмлериндеди. Колхозну жер байлыгъын, малчылыкъны айнытыуда элде болгъан онгланы ол уста биледи. Алай артельде механик болуп ишлеген жылларында ол бюгюннгю сагъышланы этмегенди. Энди колхоз ишледен сора да эллилени жашауларына, кереклилерине къайгъырыргъа аланы хар тюрлю излемлерин жалчытыргъа керекди. Ол затланы барын да этер ючюн а, мюлкню таматасына сау кюнню аягъы юсюне айланыргъа, кёп кечелени жукъусуз ётдюрюрге тюшеди. Хар колхозчуну излемин жалчытып, анга ариу айтып болмаса, иши бармазлыгъын биледи. Хар адам бла энчи тил табар ючюн а аны жашауун, энчи къылыкъларын билирге керекди.

Байсолтанов атлы колхозну председатели Къудайланы Келлетге аллай сагъышланы кёп этерге тюшеди. Ма бюгече да аны сагъышлары аладыла. Ол а мюлкню оноучусуну баш борчуду. Ол тюз оноу этсе, ишни тап къураса, эллилени жашаулары да игиден-иги бола, мюлк айный, экономикасы кючлене барлыкъды.

Бюгюнлюкде бу мюлкню дайым алгъа атлагъаны, кюнден-кюннге жангы хорламла болдуруу тёреди. Ол ишде уа колхозну председателини къыйыны уллуду. Къудай улу Ата журт урушну ачылыгъын сабийликден сынагъан, кесини ишчи жолун урушдан сора къыйын жыллада башлагъан тёлюденди.

Онтёртжыллыкъ жашчыкъ биринчи кере сабанчы бригадагъа келгенинде, аны кёргенле ол ишлерге угъай, эрикгенин кетерирге айланнган суннган эдиле. Алай хар затны да билирге сюйген эсли жашчыкъ тракторчулагъа тюрлю-тюрлю соруула берип башлайды.

«Да, шуёхум, сен бизден экзамен алыргъа келген болурса ансы, бир тапсыз соруула бересе», - деди. Тракторчула бир бирге къарап кюле эдиле. Болсада, жашчыкъны кёлюне тиймейик деген мурат бла, ала аны хар соргъанына толу жууап бередиле. «Ангыладынг эсенг, энди къайтарып айтчы», - деселе уа, Келлет ала айтхандан жангылмай эди. «Бек иги эсинг барды, адам боллукъса», - деп, тракторчула анга кёп кере айтхандыла.

Сора анасы Бадина бла иги кесек ушакъ этип, Келлет анга кесини муратын айтады.

- Анам, сенден сора ишлеген адамыбыз жокъду. Тюнене сабанчы къошха баргъанма. Анда иш берирге айтадыла, - деди Келлет. Бадина анга зат айтмай, жашын кёкюрегине къысды да, къысха зыбыр чачын сылай, сагъышха кетди.

Юйге не аз болушлукъ болса да, несин айтаса, андан уллу игилик къайда…Ол жыллада Бадина сау кюнню бригадада ишлеп келсе, кече узуну жюн мурккусун къоймаучу эди. Энди аны саулугъу да къолай тюйюлдю. Бир кюн аягъы юсюне болса, экинчи кюн тёшекдеди. Келлетден гитче дагъыда юч сабий барды. Алай къарыусуз жашчыкъ окъумай, ишге урунуп къалырын ана жюрек сюймей эди. Тёрт сабийни жаланнгач этмей, къарынларын токъ тутаргъа жангыз анагъа къыйын эди.

- Да, балам, ишге кирсенг, окъууунг а? – деди Бадина, кёп тюрлю сагъышладан сора.

- Быйылны бир ишлейим да, механизатор курслагъа барырма. Прицепщик болуп бираз ишлесем, сора окъургъа да жиберликдиле, - деди Келлет. Алай прицепщик болуп ишлерге кёп тюшмеди. Тракторчуну усталыгъына уллу жюрек сюймеклиги болгъан жаш аны жюрютюрге, хар тюрлю кереклерине терк юйренип башлагъанын кёрген механизаторла аны усталыгъын, билимин ёсдюрюрге бютюнда эс бурадыла. Ма алай бла жаз башында прицепщик болуп, механизаторланы шуёх юйюрюне къошулгъан Келлет ол жылны кюзюнде универсал тракторну кеси сюрюп башлады.

Бюгюннгю Яникойну юсюнден сёз баргъанда, мюлкню айнытыр ючюн тийишли юлюш къошхан адамланы къауумунда Къудай улун да айтыргъа боллукъду.

1965 жыл бла тенглешдиргенде, жерчиликден бла малчылыкъдан файда алыу былтыр 17 процентге ёсгенди. Неда колхоз файда алыу 57,4 процентге жетгенди. Ол а бек аламатды. Болсада яникойчула былтырны жетишимлери бла чекленип къалыргъа айтмайдыла. Ала хар ийнекден 2800 килограмм сют сауаргъа, къыралгъа 6500 центнер сют, 1700 центнер эт, пландан иги кесек артыкъ мирзеу сатаргъа, алай бла уа мюлкде таза хайыр алыуну 8 процентге ёсдюрюрге мурат этедиле.

- Бизни колхозчула бек ахшы адамладыла. Не ишде да уллу кёллюлюк этмейдиле, - дейди председатель.

Ол хар колхозчуну юсюнден уллу жюрек сюймеклиги бла айтады. Хар бирини энчи къылыгъын, юй жашауун биледи, аны жашауу аланы къууанчлары, жарсыулары бла байламлыды. Элде къартха, жашха да ол кесин сюйдюргенди, ариу тиллиди, адамны жарсыуун кесиникича ангылайды. Ма бюгюн аны эллилери «кесибизни Келлет» деп анга андан айтадыла. Керти да алайды. Элде хар адам аны жууугъуду, сюйген адамыды.

Баргъаны боллукъду.