ШАРКЪ ДУНИЯНЫ АКЪ СЁЗЮ

Белгили грузин поэт Шота Руставели 12-чи ёмюрню ахырында туугъанды. Аны керти тукъуму белгисизди. Алимлени айтханларына кёре, аны аты ол жашагъан жерини аты бла байламлыды.

Эски жазыулагъа кёре ол Грецияда билим алгъанды эм Тамараны патчахлыгъында сыйлы жерни алгъанды – казначы болгъанды. Тамарагъа жууапсыз сюймеклиги аны монастырьге келтиргенди. Шота Руставели Иерусалимде ёлгенди дейдиле.

Поэтни бизге жетген «Къаплан тери кийген батыр» деген поэмасы кенг белгили чыгъармалаладан бириди. Ол Тамара патчахны юсюнденди деп да айтадыла. Поэманы къысха магъанасы былайды: Ростеван патчах патчахлыгъын къызы Тинатиннге береди да, адамлары бла уугъа чыгъады. Ол анда къаплан тери кийген къара атлыны кёреди. Ол атлы адамладан бир жанлыракъ болуп кетеди. Атасы аны ким болгъанын билирге сюйгенин кёрюп, Тинатин сюйген жашын – аскер тамата Автандилни ол атлыны излерге иеди. Автандил аны юч жылдан табады. Ол къаплан тери кийген жашны аты Тариэл болуп чыгъады.

Тариэл Автандилге кесини хапарын айтады: ол Индияны патчахыны вассалыны жашы эди. Патчахны къызы Нестан бла Тариэл бир бирни сюе эдиле, алай Нестанны ата-анасы башхагъа берирге дейдиле. Ол заманда Тариэл киеулюкню ёлтюреди да, патчахдан къоркъуп, бугъады. Нестанны къайыкъгъа олтуртуп, тенгизге бошлайдыла. Аны эшитип, Тариэл сюйген къызын излей чыгъады, алай тапмайды. Тариэлни хапарын билгенде, Автандил излеп-сурап, Нестанны ажайыпланы къалаларында табады. Тариэл, Автандил эм аланы шуёхлары Фридон аскер жыйып, уруш этип, къызны алып кетедиле. Тариэл бла Нестан Индиягъа къайтып, анда жашап къаладыла.

Поэманы сюжети не халкъ чыгъармачылыкъда, не энчи адамланы жазгъанларында тюбемейди. Шота Руставели мында тиширыу бла эр кишини сюймекликге эркинликлерини юсюнден айтады, аны ючюн лирика жигитлерин кёп кюрешден, сынаудан да ётдюреди. Поэманы кючю анда адамлыкъ – жандауурлукъ, шуёхлукъ, бир бирге кертичилик биринчи жерде болгъанындады. Ала жашау ёзегидиле.

Поэманы жигитлери бир бирге ушамайдыла. Тариэл сезимлерине асыры бек бериледи, Автандил а акъылгъа тынгылайды, боллукъну-къаллыкъны алгъадан оюмлайды. Дагъыда «Къаплан тери кийген жигит» деген поэманы бир энчилиги – аны жигитлери Индияда, Аравияда, Къытайда айланадыла. Тюрлю-тюрлю миллетлени келечилери бир бирге болушадыла. Поэма халкъла, миллетле шуёхлугъуну юлгюсюдю.

Шота Руставелини монастырьны къабыргъаларында жазылып къалып табылгъан тёрттизгинлери насихат тёреде жазылыпдыла. Сёз ючюн, шуёхлукъну, адамлыкъны юсюнден ол былай жазады:

Шуёхлукъгъа шагъат болады юч болум:
Бир бирисиз жашау эталмасанг толу;
Болгъанынгдан юлюш этсенг жюрегинден;
Къайгъы этип жетсенг керек кюнлеринде.

Неда:

Акъылманла жазгъан китаплада
Мен тюбегенме бу жазыулагъа:
«Керти жигит – узакъ аманлыкъдан,
Ол душманын кесмез, тыйса андан».

ххх

Халаллыкъ – патчахха да махтауду, акъылды,
Халаллыкъ бла ол кёп душманын хорларыкъды.
Ашагъан да, ичген да тюйюлдю аман,
Бергенинг да къайтыр, тасды сен букъдургъан.

ХV-чи ёмюрде жашагъан тюрк назмучу, философ, суфист, Алишер Навои – Хорасан деген тимурид ханлыкъны жамауат адамы, XV-чи ёмюрню аллында туугъанды. Гератда жашагъанды. Хусейн Байнара солтанны визири болуп, алимлеге, искусствону келечилерине болушханды. Кеси да назмучулукъ, адабият ишле бла кюрешгенди. «Сёз – ол жаухарды, жаухар чыкъгъан тенгиз а – жюрекди, жюрег’а – бар гитче, уллу оюмла да жыйылгъан жер. Тенгизден адам чыгъаргъан жаухарны тийишли багъасы болгъанча, жюрекден чыкъгъан сёзге да аны даражасына кёре багъа бериледи», – дегенди «Эки тилни юсюнден» деген илму ишинде.

Аны «Пятекрица» деген жыйымдыгъына беш поэма киреди: «Лейля бла Меджун», «Фархад бла Ширин», «Жети планета», «Искандерни хунасы», «Гюняхсызланы къайгъылары». Биринчи экиси тюрк дуниясында кенг белгили чыгъармаладыла. Биринчи поэманы къарачай тилге Къобанланы Ахмат кёчюргенди. Ол аны былай башлайды:

Ёмюрлени узагъына
Сюймекликни тузагъына
Тюшюп, анда термилгенле!
Ташла, таула тебренирле,
Юсюгюзден эштиб сизни,
Ачыкъланса ишни тюзю...

Поэмада айтылгъан затла бек эртте заманлада араб джерледе болгъандыла деб башласа да автор, мында айтылгъанча къаты джорукъла А. Навои джашагъан ёмюрде да болгъандыла. Ол себепден поэманы автору да эртте заманлада араб къыраллада болгъан къатылыкъланы кесини заманына, миллетине да магъаналары болурча суратлагъанды. Сюжет ызы уа былайды: Къайыс деген араблы жаш кеси тайпасындан Лейля деген къызны сюеди. Атасы аны башхагъа береди, алай жюрегин сюймеклик кюйдюрген Къайыс аны юсюнден назмула тагъып, аланы айтып, тели болуп айланады. «Маджнун Лейли» деп поэманы аты алайды. Аны «Лейля тели этген» деп, магъанасы алайды.

Махтумкули (ХVIII-чи ёмюр), Азади деген суфий поэтни жашы, туркмен жазыу адабитяны мурдорун салгъанладанды. Аны назмуларыны асламысы халкъ чыгъармачылыкъ жанрда жазылып, халкъ жюрютюу тёреледе айтылып, кеслерин сюйдюргендиле. Махтумкулини 10 мингден артыкъ поэзия тизгини сакъланнганды. Аны иги кесек назмусун А. Тарковский орус тилге кёчюргенди эм поэтни эки китабын чыгъаргъанды.

Ата журтуну («Туугъан жеримден узакъда», «Таула туманда», «Къанкъазла», «Ата журтха термилиу»…), аны табийгъатыны («Гурген» …) юсюнден жаза, Махтумкули халкъыны адам сукъланмаз болумун, къайгъыларын («Игилик бла аманлыкъ», «Жауун, жауун…»…) да суратлайды, оюмларында туугъан сагъышлагъа жууап излейди. Сёз ючюн, газеллеринден биринде аны лирика жигити (кеси де да къой!) кёкден келген юч мёлекге былай сорады:

– Кёкден къоркъуулу бармыды бир зат?
Отдан жандауурсуз, сууукъ буздан?
Ташдан – къаты, суудан а – кенг, терен?
Гюняхланы бири – барын женгнген?

Мёлекле лирика жигитге былай жууап бередиле:

– Жалгъан айтыу – кёкден да къоркъуулуду,
Иги сёзюнг – дуниядан уллуду.
Къаты жюрек – ташдан къайда къатыды,
Тенгизча кенг болады акъыллы да.

Къызгъанч адам – мукъур буздан сууукъду,
Отдан кючлю уа – бийледе бузукъду.

Махтумкулини сюймеклик газеллери уа («Владычица», «Менглини кёзлери», «Ай», «Мухаммас», д.а. к), ненча ёмюр ётсе да, ол тюрлю лириканы юлгюсюнлей къаладыла:

Мен телиме, жарлыма, кюйдюрюгюз: мен – гёбелек!
Не этеме жерде? – Узакъдады, тюз кёкча, Менгли.
Манга неди жаннет чегети, гюл тахтам кюйгенде? –
Ансызлай мудахлыкъ бийлегенди менде жюрекни.
Шо былай жилягъан ахратда да тапмазса, Менгли!

Персид назмучу, акъылман, суфист Саади XIII-чю ёмюрню аллында Ширазда туугъанды. Ол газельлени, къасыдаланы устасыды. Багдадда Низамия атлы медиреседе окъугъанды. Анда ислам динден сора да, тюрлю-тюрлю илмуладан, персид адабиятдан да дерс алгъанды. Ол, суфист болгъанлыкъгъа, музыканы, искусствону башха тюрлюлерин да бек сюйгенди. Аны «Бустан», «Гулистан» атлы поэмалары дуния башында бек аламат китаплагъа саналадыла. Алада Саади жарлы ишчи халкъны – эллилени, сатыу-алыу бла кюрешгенлени, усталаны жашауларыны юсюнден айтады. Алай бла поэтге «жарлыланы жакълаучу» деген ат аталгъанды. Аны «Тарджибанд» деген сюймеклик лирикасы уа дуния тиллеринде айтылады. Нью-Йоркда Бирлешген миллетлени биригиуюне (ООН) кирген жерде аны «Гулистан» поэмасындан бир ненча тизгин жазылыпдыла:

Адам урлугъу – ол бир санды саулай,
Ол бир топракъдан ишленнгенди алай,
Аны бир чархы болгъанда жаралы,
Саулай къалтырайды саны да аны.
Адамды дерлеми сени атынга,
Жилямай турсанг адамда ачыугъа?

Не заманда да адам улугъа бирча магъаналыдыла эм багъалыдыла халаллыкъ, сюймеклик, жандауурлукъ деген затла.

Армян поэт Саят-Нова (керти аты Арутюн Саядян) (1712–1795) армян, грузин эм азербайджан тилледе жазгъанды. Кеси да ХVIII-чи ёмюрде Кавказда сюймеклик лириканы устасына саналгъанды.

Саят-Нованы тюзлюкге, игиликге, миллетле аралы шуёхлукъгъа аталгъан поэзиясы, андан бери эки-юч ёмюр ётгенине да къарамай, бюгюн да эрттегили магъанасын сакълайды, аны берген халкъны аты уа битеудуния маданиятха киргенди.

Саят-Нова, халкъ чыгъармачылыкъдан чыгъып, халкъ жырчыдан кеси заманыны (бюгюнню да) поэтине дери ёсгенди. Аны назмулары («Къайданса, келгинчи булбул? Жиляма сен, мен жиляйым!», «Сени чачынг – дарий халы, не къыл», «Мен ахсынмам, сен жаным болгъанда» …) бояуладан бла сыфатладан, метафораладан бла тенглешдириуледен, оюм теренлигинден бла сезимледен, аны бла бирге музыкадан толудула. Поэтни лирика фахмусу энчиди, бийикди. Насихатлары уа («Сен тасхангы душманынга сездирме»), бюгюн жазылгъанча, ангылашымлыдыла:

Сен тасхангы бир кюн душманынга сездирме,
Сатар, биреу берсе жарым капек анга.
Зар болма, башханы ырысхысын излеме,
Къайтып келликди, бил, хар этгенинг санга.

Татлы шуёхунгу жюрют тюз къарындашча,
Жаша, жалгъан сёзню узакълада къоя,
Жилян кёрсенг, аны сен аягъынг бла басма,
Ёлюр отун ийип, ол къанынгы бояр.

Сезим сынаулары болгъанланы дерслери, аланы жашау сынаулары, ёмюрден ёмюрге ёте, заманланы бирин бирине байлай, алай къуллукъ этедиле адам улуна.

Суратда: Шота Руставели, Алишер Навои, Махтумкули, Саади, Саят-Нова.

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: