«Жашаугъа къууана билгенле къартаймайдыла»

Социальный соруула  жаны бла журналистле къартла тургъан интернатлагъа терк– терк барадыла. Насыпха, таулулада къараргъа адамлары болмагъан абаданла бек аздыла. Бизде тюзюнлей кесини сабийи болмаса да, жууукъла – тенгле билеклик этедиле, атып къоймайдыла. Интернатда жашагъанла бла мен кёп ушакъла этгенме. Алагъа кёп зат керекмейди. «Къызым сёлешир деп сакълайма, ол а сёлешмейди», - дейди бири, экинчисини уа  туудугъу аны кёре келмегенине  жюреги къыйналады.

 Сенден эсе кёбюрек жашагъан адамны жаланда аны ючюн сюймезге жараймыды? Къартны,  кёп къыйналгъан адамны намысын тюшюрюрге боламыды? Таматала къыйынлыкъланы кёргендиле, аны ючюн аланы сюе билмегенле, намыс бере билселе окъуна иги боллукъ эди. Жарсыугъа, къартлыкъны жаланда къарыусузлукъгъа угъай, терсликге да санагъанла аз тюйюлдюле.

 «Жаш адамла ырахат жашау этерге керекдиле, къартла уа жашауларын бошайдыла деген оюмну бизни башыбызгъа ким салады? Аллайлагъа тынгыламазгъа керекбиз, - дейди медицина илмуланы доктору, профессор Теммоланы Лейла. - Уллайгъан адамла да жашаргъа, жашаудан зауукълукъ алыргъа тийишлидиле. Аланы жашаулары тири, сейирлик болургъа керекди.

Алай бизни пенсиячыларыбызны  толу жашау этерге ырысхы жаны бла онглары жокъду. Экскурсиялы автобусдан чыкъгъан тыш къыраллы, тизгинли, саулукълу пенсиячыланы кёрсек, бизни къартлагъа жаныбыз ауруйду. Алай жаланда къарт болгъаны ючюн  терсге саналгъан пенсиячыгъа хурмет этерге, деберин кётюрюрге бизни хар бирибизге да ким эм не зат чырмау болады? Къартланы жанлары бла озуп кетип къалмай, алагъа уллу жолну бир жанындан башхасына ётерге болушургъа  ким къоймайды?»

Ачыкъ айтханда, жашланы жоллары уа къайрыды? Биз да тюзюнлей къартлыкъгъа бара турабыз.

Кертиди: биз кесибизге ушамагъанланы барысын да сюймейбиз. Чабып, секирип айланнган сабийлеге  да урушургъа бек сюебиз. Мигрантлагъа аланы тиллери,  тёрелери, динлери башхала болгъанлары ючюн  чамланабыз.

Къайсы политикге, актёргъа, режиссёргъа, жазыучугъа, алимге да, кимге болса да, биз ол не ишле этгенине кёре угъай, аны жыл санына къарап, багъа  бичебиз.Ачыкъ айтханда, басма органлада иги неда осал багъа бичиуню закон бла унамазча заман жетгенди. Алай алыкъа ол чекге жетмегенбиз, ол себепден а къартлыкъ терслик болмагъаныны юсюнден айтыргъа керек болуп турады. Адам кёп жылланы жашагъан эсе, жашау тирилигин тас этмеген эсе, анга аперимлик берилирге керекди. Аны кёз къарамы бизникича тюйюл эсе да, къартайгъан эсе да.

Не букъдурур кереклиси барды, жамауат къартлагъа онг кёзден къарамагъаныны хатасындан, кёпле пластический хирурглагъа барадыла, бетлерин, санларын – чархларын тюрлендиредиле.

«Бусагъатда медицинада адамны жаш этер ючюн этилген амалла толусунлай тинтилмегендиле, - дейди профессор Теммоланы Лейла. – Сёз ючюн, стволовый клеткаланы бир – бир къыраллада хайырланыргъа эркинлик жокъду. Ала онкологияны башланырына себеплик этедиле. Къартлыкъ не зат болгъаны, къалай баргъаны алыкъа тинтиле турады. Алимле быллай оюмгъа келгендиле: къартайыуну бир ненча механизми барды.Аны генетика механизми генледе мурдорланады, ала уа бизге ата-бабаладан кёчедиле. Жылла оза баргъанлары сайын  органларыбызда неда системаларыбызда болгъан клеткаланы белоклары бузуладыла».

Къартлыкъ – аурууланы кезиуюдю. Ол ауур жюкню женгилирек этерге онг бармыды? Алимле айтханнга кёре,хар инсан  кесини ата-аналарыны, аппаларыны, ынналарыны саулукъларыны халлары къаллайла болгъанларына къараса, не тюрлю эски ауруула болгъанларын билсе, аладан къутулур амалла излерге болады. Сёз ючюн, аланы къан-тамырлары ауругъан эселе, сахарный диабетден къыйналгъан эселе,  ала чыгъаргъа боллукъдула. Аллай диагнозла болгъунчу, профилактика мадарланы этерге керекди. Сёз ючюн, ата-аналада холестерин мардадан артыкъ эсе, семиз этден жарашдырылгъан азыкъны ашамазгъа, битим, кёгет ашарыкъланы уа кёбюрек  ашаргъа. «Ыннагъызны къан тамырлары осалла эселе, тютюнню къоюгъуз, спорт бла  кюрешигиз эм хауада кёп туругъуз. Аппагъызны башы тап ишлемей эсе, шахмат оюнну сюйюгюз, тыш къыраллы тиллени билирге кюрешигиз», - дейди Теммоланы Лейла.

Къартайгъан адамда гормонланы алгъыннгы даражада, бир энчи дарманланы хайырланмай, тутаргъа къыйынды. Тинтиуле кёргюзтгенлерича, хауада кёп айланыу эм халны  жарыкълай тутуу, къууанчлылыкъ бир талай гормонну мардада тутаргъа, адамны чархына керек башха веществоланы да чыгъарыргъа себеплик этедиле. Дагъыда тюз ауузланыу - кырдык битимлени, тахта кёгетлени тийишли мардалада хайырланыу ол излемни жалчытырыкъдыла.

«Генледе кемчиликле жашау болумлагъа кёре чыгъадыла. Былайда уа кюн радиацияны, хауаны тазалыгъы къаллай болгъанын да, ашарыкълада химия веществоланы ёлчемлерин да  айтыргъа керекди. Ала кёп болсала, аурууланы чыгъарадыла, - дейди Теммоланы Лейла. - Жайда кюнде кюерге жарамайды, жарым фабрикатланы эм фасфудну юй ашарыкъла бла алышындырыргъа кюрешигиз. Бек башы уа: жашауну хар кюню саугъа болгъанын билип, къууанып жашагъыз».

Байсыланы Марзият.
Поделиться: