Халкъыбызны къачан да тутуругъу болуп тургъан малчылыкъны сансыз этип къояргъа жарармы?

Миллетибизни къалыубаладан бери да жашауу, иши малчылыкъ бла терен байламлы болгъаны хакъды. Кишиле мал кютгендиле, тиширыула жюн ишлегендиле. Алай бла тау ауузлада къолайлы жашау къайнагъанды. Хар юйюрню къарыны токъ, жашны, къызны кийими айбат, тизгини юлгюлю, кёлю жарыкъ эди.

Бусагъатда жашау хал, турмуш тюрленнгендиле. Баям, хар заманны кесини энчи  жорукълары, адеби, къылыгъы болур. Алагъа боюн салмазгъа кимни къолундан келликди? Къалай-алай болса да, жашау этиуде хар миллетни бир энчилиги болады да, андан тайыу, уллуну, гитчени да  абындырмай,  сюрюндюрмей къоймайды.

Мен оюм этгенден, нек эсе да, халкъыбыз артдан-артха ол тюрлю жашау халлагъа сансыз къарап башлагъанды.  Кёпле мал кютерге эринедиле, аны керекли затха окъуна санамайдыла. Колхозланы заманында биченликлеге заманында суу салыннганды, чалынмай, дырыны жыйылмай къыйыр-бучхакъ окъуна  къалмагъанды. Чалгъычы уа къыйыныны жаланда он юлюшден бирин алгъанды: 10 гебен сюесенг, аладан санга  жангыз бири жетгенди.

Бусагъатда жюзле бла гебенле сюелиучю къышлыкъла не чалынмай, не малла отламай, мадул болуп къаладыла. Бек сейири, айыплысы уа  тюзледен келген къолайсыз, тапсыз бичен гыстыла (тюкле) алабыз деп, аны бла тынчайып къалгъанларыды. Кеси эллеринде техника хайырланыргъа онг болгъан тюз жерледе окъуна гебен сюелмеген къаллай бир жер барды!

Аны къайсы тау ауузда да кёрюрге боллукъду. Малладан хайыр алыуну юсюнден сёз барса, кёпле аладан къыйынынг къайтмайды деп, болмачы сылтаула излейдиле. Бусагъатда эт, сют, бишлакъ багъадан - багъа болуп баргъан кезиуде, къалай ийнаннгын анга?

Айхай да, малгъа къарагъан, анга бакъгъан да тынч тюйюлдю. Алай, баш кечиндирирге башха онгунг жокъ эсе, къыйналсанг да, ишлерге керексе. Алайсыз жарлылыкъдан къалай къутуллукъса. Аны биле тургъанлай, бир-бир жаш адамла къарыу салып ишлерге сюймейдиле, бир зат этмей ахча табыуну жолун  излейдиле. Ол а алдаулу затды. Аллай ызгъа  тюшебиз деп мюлксюз къалгъанла, жангылгъанла, жюреклери къыйналып, ауруулу болгъанла азмыдыла?

Бизни ата-бабаларыбыз,  уланлары ол тюрлю алдаулу жоллагъа берилмез ючюн, алагъа гитче заманчыкъларындан окъуна иш  кёллюлюкню къанларына, санларына сингдиргендиле. Бюгюнлюкде мал кютгенле, къош жюрютгенле аздыла. Аланы окъуна сабийлерин аллай спартан чыныгъыулукъгъа салыргъа кёзлери къыймайды, аягъан этедиле. Охо, бюгюн да заманларын тынч оздурсунла,  жумушакъ тёшекде жукъласынла, биз саулукъдан ала кишиге сукъланмасынла деп, кеслери кече жатмай ишлейдиле, тапханларын балаларыны юслерине кийдиредиле, аш-азыкъны не татлысын да алагъа бередиле.

Сёз ючюн, 30-40-чы жыллада туугъанланы эслеринде къалгъан быллай бир затны айтайыкъ. Шахарлада, элледе да ийнек  тутмагъан хазна юйюр жокъ эди. Ол юйюрню тутуругъу, берекети да бар эди, ансыз жашау этерге къолдан окъуна келмегенди. Ийнекни ауарасы, жууаплылыгъы уа кёбюсюнде  эр киши сабийлени боюнларында болгъанды. Абаданла колхоз ишден бошамагъандыла.

Жашчыкъла,  эрттенликде ата-аналары бла тенг туруп, гылмайларын сюрюуге къошуп, бузоуларын отларгъа сюрюп къайтсала, мал орунланы тазалап, кир-кипчикни багушха тёгюп, эрттен азыкъгъа алай олтура эдиле. Андан сора уа, кюндюз бузоулагъа суу ичирип, ингирде ханс, кырдык орур ючюн хуна жанларын, терек бахчаланы, агъач талаланы къыдыргъандыла, ауур жюк кётюрюп келгендиле. Быллай жумушла иги окъургъа, юйде дерслеге хазырланыргъа, орамда тенглери бла ойнаргъа да чырмау болмагъандыла, къалай эсе да, битеу ол жумушла кеслери алларына этилип къалгъанча кёрюннгендиле иш кёллюлеге.

Айхай да, бусагъатда да аллай жумушлагъа кеслерин бергенле, ариу къылыкълары, адеплери бла ыспас алгъанла кёпдюле. Ол а юйюрге болушлукъду, жамауат жашаугъа таянчакъды, жаш адамгъа уа урунуугъа юйретиуню аламат дерслериди.

Аны юсюнден сагъыш этсем, быллай шарт эсиме тюшеди. Жетмишинчи жыллада мен Огъары Бахсанда школда устаз болуп ишлей эдим. Элбрусда Эл советни  оноуу бла  педагоглагъа Тонгуз Орунда чаллыкъ жер берген эдиле. 7-8 адам болуп ары барабыз, сау кюнню чалгъы чалабыз. Ингир бола ёзен туман тёгерекни басады. Ызы бла жауун жаууп башлайды.

Школну директору Теммоланы Хамзат былай айтады: «Бу сыртны ары жанында кеси эллибиз Ёзденланы Чолпанны къойчу къошу барды. Бу жунчуулу кюн элге эне турмайыкъ да, кече анда къалып, тамбла уа чаллыкъны бошап кетейик…».

Ашхам бола, къойчу къошха жыйылабыз. Анда уа Чолпанны къойчу нёгери Гюлюйланы Леуан сюрюуню ыстауатха тийишдире тура эди. Ол  бизге жарыкъ тюбейди. Юсю жибип тургъанына да къарамай, терк окъуна ийнек сауду, от тиргизеди, эллилерине къонакъбайлыкъ этип, къой сояды,  отун жарады, къазан асады. Мени сейирим, анча жумушну бирден уллу сабырлыкъ, тёзюмлюк бла этерге къайдан таба болур эди къарыу, кюч, чамы, лакъырдасы бла бизни кёлюбюзню алыргъа да сёз?

Мен ол ингирде сюрюучю жашны этимине, адебине, къылыгъына сукъланып турдум. Аны къуршча чыныкъгъанын кёрдюм. Жаш адам аллай  кишиликге, тириликге, тёзюмлюлюкге, сабырлыкъгъа, мени акъылыма кёре, жаланда чынтты къойчу къошда жетиширге боллукъду. Аны биз халкъыбызны тарыхындан, жашау турмушундан да билебиз.

Шёндюгю тёлю андан оюм этсе, кесин жашаугъа ол халда хазырласа, миллетибизни хар иши къуралыр эди, бусагъатда чалпыуладан къутулур эди. Миллетибизге игилик излей эсек, кесибизни тизгинибизни жыяйыкъ, низамны кючлейик, ишден къоркъмайыкъ, ичгини, наркотиклени тузакъларына тюшмезге сакъ болайыкъ.