Жолгъа чыгъардан алгъа

Азинат ауруп жатханлы айдан озгъанды. Ёмюрде бары да тынчайгъынчы тёшекге кирмеген ынналары алай къарыусуз болгъанына жарсыйдыла бары да. Бири кетерге бири келип, аны кеси жангыз къоймайдыла юйдегиле.

Бюгюн Ахмат келгенине ол бек къууанды. Кёп олтурду жашындан туугъан, аны къолун да къол аязына алып, жанында. Ол таныйды мында къабыргъада тагъылгъан суратланы, алай жангыдан тынгылайды ыннасына, баям, аны кете баргъанын сезип, жылыуун, ауазын эсинде къалдырыргъа сюйюп. Къарыусузду Азинат. Бек къарыусуз.

– Быйыл жаз да терк кетди, жашчыкъ, – дейди ол терезеге къарай, аны ары жанында къайын терекни анда-мында чапыракълары саргъалгъанларына жарсыпмы, тюшюнюпмю, ким билсин.

– Хау, анака. Тёшле алай саргъалгъандыла, кюз арты келип къалгъанча. Кёгерген чёп жокъду тауда да.

– Алаймыды? Мен а бир дугъумачыкъла жыйып кел деп тилерик эдим.

– Дугъума чаймы ичериксе? Огъесе хычинмы ашарыкъ эдинг, анака?

– Угъай, не десем да бередиле келинле. Былай терезе ауузунда тутарыкъ эдим, бир къысым болса да. Ол заманда, терезени кенгнге ачсанг да, чибин кирмейди юйге, тышында жырлап тургъан болмаса. Аланы ёлтюргенни уа сюймейме. Нени да жанын алгъан иги тюйюлдю.

Энди ангылады Ахмат ыннасы жай узуну терезе ауузунда дугъумаланы нек тутханын. Ол а аланы къурутургъа сюйюп жайгъан сунуп тургъанды.

– Ой, аланы уа жыярма, ферма тёгерегинде топпа-толудула.

– Атанг ишлеген къошну, къырал тозурагъанда да, ариу тутханынга бек къууанама. Кёп къыйыны барды Жабраилны  анда.

Жашы аллында олтургъан туудугъу тенгли болгъан заманы тюшдю эсине Азинатны. Сора ол:

– Сени атангча акъыллы атасы кимни болгъанды? Унутма аны, жашым, – деди.

– Атасын ким унутады? – деп соруу бла жууаплады Ахмат.

Ол алай айтханда, ыннасы атасыны сураты болгъан къабыргъагъа айланып къарады да, ичинден: «Мен унутханма! Мен!» – деп, кесине айып этди.

– Хау, керти айтаса, унутургъа жарамайды ёлгенин. Аланы унутсакъ, сора жашауну не магъанасы барды? Санга бир жумушум барды, Ахмат. Угъай демезлигинги билеме. Бир иги тууар ал манга, жаш болсун, татыуу таркъаймагъан, садакъа этерге сюеме ёлгенлериме. Энди ол борч болмаз, къолумдан келгенни аямагъанма, алай… дагъыда не деп барлыкъма алларына, онгум болуп тургъанлай, аланы бир къууандырмай? Машыуну жашы бир иги окъуйду дейдиле, Къуран да окъутургъа сюеме. Не дейсе?

– Не айтырыкъма, анака, жанынг сюйгенлей этейик, бу кетейим дегенни сагъынма ансы.

– Да сени ыннанг а башхаладан артыкъ темирденмеми? Ёмюрлюк анака сизге ким берлик эди, битеу нёгерлерим кетгендиле, мен а Аллахны энчи къызымамы? Бу юйде тёрт тёлюню тоюн кёрген къартма мен.

– Тёрт дегенинг?

– Айып этме, сабийине алай сёлешди деп, аппангы бла кесими да къошама.

Туудугъу аллында олтургъанын унутуп, узакъ кетди аны къарамы. Сора, жюреги къалай ачыгъанын кёргюзтмез ючюн этген болур эди алай, кёзлерин къысды. Ахмат чыгъып кетгенин эшитип турду, баям, ол Азинатны къалкъып къалгъан суннганды.

Байрамукъ, Азинат «унутуп» тургъан атасы, бир да жигит адам эди. Революциягъа да, аны ызындан келген инсан урушха да тири къатышханды. Аны элге, артда уа районнга тамата этип салгъанларыны себеби да андан эди, баям. Алай… ол жыллада бир сейир эркинлик чыкъды да, кишиге кёз къысдырмай турду – кимни сюйсенг да жокъ этерге боллукъ эдинг, бир гитче къагъытчыкъ жазып.

Адамла къара таныгъанлай, алай нек этгенлерин бир да ангыламайды Азинат. «Андан эсе танымай тургъа эдиле», – дейди бирде, ёкюнюп.

Байрамукъ жангы властха къуллукъ этген кёплени къутултханды аман къадардан. Шуёху, сабийликде бирге ёсген, от-окъ тюбюнде да бирге айланнган Ахматха айтып, комиссияла къуратып, кулаксыз деп чыгъаргъан жазыкъланы кёбюсюн къалдыргъанды сибирден. Кесине кезиу жетгенде уа, зат да эталмагъаны кюйдюреди бюгюн Азинатны.

Байрамукъны тутхандан сора, эки жашын, киеуюн да чакъырып: «Бизге ол ата тюйюлдю», – деп жазыгъыз», – дегенлеринде, ала унамагъандыла. Киеую ол кюн окъуна кетгенди къайын атасы бла бирге сибирьге. Жашлары уа, алыкъа сабий эдиле да, аланы бюгаллыкъбыз деген болур эдиле, кёп тутхандыла ма бу бусагъатда Барамтадан шахаргъа чыгъа баргъан жердеги саулукъ сакълау мекямны жер юйюнде. Тюйюп бир бек ачытхан болур эдиле ансы, неда алдагъанмы этдиле, жазгъан эдиле аллай къагъытла Азинатны къарындашлары.

Аны ол артда билгенди. Архивлеге кирип, къагъытланы тинтген жашха айтдыргъанды. Алай, не бек къол салсала да, къанатлары къатмагъан оналты-онсегизжыллыкъ жашланы да ашыргъан эдиле, кишиге билдирмей, сибирьге. Тюбешдилеми Байрамукъ бла жашлары анда? Ким биледи. Кимден соргъун энди аны? Сорлукъ эди, Мухадинникиме деп келген жашха, алай... соралмагъанды. Билсе, ол да айтыр эди.

Русланны уа бек жаратханды Азинат, атасы Байрамукъгъа ушагъаны ючюн. Ол къайда эсе да сибирьде ёсген жаш, ата-бабаларыны къабырларын соруп, алада дууа этгени ючюн. Атасыны атындан аладан кечгинлик тилегени ючюн да… Байрамукъну бла уллу ыннасы Жумарукъну уа тапмагъанды къабырларын. Къайдан тапсын, бири сибирьде, бири Къазахстанда жатсала?

Баш иеси Жабраилдан Азинатха жаланда бир къагъыт келгенди. Агъач къыргъан жердебиз атанг да, мен да, деп.

Кёчгюнчюлюкде анасыны:

– Къызым, ол жарлылагъа садакъа берирге унутма, онг чыкъгъанлай, – деп тилегени эсиндеди.

Ала алда кёрген кюнле да. Жалпакъ улу Хатууну анга кюн сайын бир дау айтып келиучюсю да. Ол артда элге кирген фашистлеге къошулуп, алагъа, ала жашарча, берекетли, иги юй излеп айланнганда, аланы эски юйлерине да ургъан эди жух. Азинатха бла анасы Жумарукъгъа уа не – жашланы, аталарын да кулак этгенде, къыстагъан эдиле аланы Байрамукъ ишлеген жангы къанжалбаш юйлеринден. Анда школ болуп тургъанды артда. Ала уа, ол эки тиширыу, бири да къолунда къагъанагъы бла, эл къыйырында жангыз туруучу Бекболатда – Жумарукъну къарындашында кечиннгендиле. Энтта да анда жашайдыла. Эл къыйыры дегенликге, ма бюгюн былайы элни ортасы болуп окъуна турады.

Жалпакъ улу аны сындырыр умут этгенде, фашистлеге шапасы этип, ана къарындашы аны агъач къыйырында тутуп, иги тюйген эди. Андан арысында къойгъан эди алагъа жюрюгенин.

Азинат ол къарындашлары жазгъан къагъытланы юслеринден билмей кетген сунады жашы Харун. Ол а биле эди, анасындан букъдуруп тургъанды ансы. Эки адам бир юйде ол жангыз тасханы букъдуруп жашагъандыла.

Байрамукъ да билген болмаз деп келеди Азинатны кёлюне. Атасы ол эриши затны билсе сюймейди. Къарындашларын а терслемейди, не этсинле сабий жашла, ары тюшгенлени бир бек къыйнагъандыла дейдиле сора? Алай дагъыда…

Аны баш иеси уа къаты адам болуучу эди да, киши да бюгаллыкъ тюйюл эди аны. Былайда Азинатны эсине анасыны: «Къырал бла къадар къадалсала, ала бирден болсала, аланы хорлаяллыкъ жокъду, къызым», – деучюсю тюшдю. Ол алай болгъанына жангыдан тюшюнеди Азинат. Сора бир кесекни минчакъ тартып, къарындашларына кечгинлик тиледи Аллахдан.

Жангы келинчик кирди да, аны минчакъ санай тургъанын кёрюп, шошчукъ чыкъды. Бек жаратады аны халин, къылыгъын Азинат. Гюлчюк кибик, жарыкъ бетличик, жумушакъ ауазлы, сабыр, жаны-тини аллай адам. Ол Жалпакъ улуну туудугъу болгъаны ючюн, алда тынгылауну басып турса да, энди уа бек сюеди келинчикни. Бютюнда ол юйюрге жаш къошханлы уа.

– Атам, – деди атасындан кёпге да къарт Азинат, аны суратына къарап. – Сен да кеч аланы. Сюйюп этмегенлерин билесе.

Жууап этмеди Байрамукъ, алай а сурат эртте саргъалса да, аны къарамы жютюлей турады да, аны нени да эслегенине ийнанады къызы.

Мухадинни сау болгъанын билмей тургъандыла анасы бла Азинат. Ол а сибирьде жашагъанды, татарлы къатын да алып. «Бизни кёрюрге уа излемегенди…» – деп, кёлкъалды этеди Азинат. Жашы кирип келгенде, аны атасына ушатып, отоу ортасында сюелип къалгъан эди Азинат, не ары, не бери атлам эталмай.

– Анака, бу къарындашынг Мухадинни жашы Русланды. Мен аны Интернет бла табып, бери чакъыргъанма.

Туудугъу Жансурат алай айтханда, тюшюнде кёрген сунуп тургъанды Азинат, ансы, алай боламыды – жарым ёмюр сен жиляуун этген къарындашынгы жашы кирип келген? Бюгюн да ийнаналмайды ол насыпны кертилигине. Ийнаныргъа уа керекди кёзюнг кёргеннге.

«Ол къайда эсе да бирде, биз мында. Андан анга, бизге да не?» – дегенле да болгъандыла ахлулада. Алай а арбазны толтургъан эдиле: «Мухадинни жашы келгенди!» – деп. Анга ыразыды Азинат.

Барындан да бег а ол жашау нёгери Жабраилгъа  ыразыды – ол къайын атасы Байрамукъну биргесине болуп, аны къайгъысын кёргени ючюн. «Сибирьлик болгъан эсе да, кишилигин а атмагъанды», – дейди ол аны юсюнден кеси-кесине. Сора къайгъы этеди, къалай тюбеширикбиз анда деп: «Ол – жаш, мен а – къарт…».

Юч жыйырма жылдан этилген садакъа иелерин табарыкъ болурму? Алай анда кюнле, жылла, ёмюрле да саналмайдыла дейдиле да, алай болса, туура, ала да къууанырла, Азинат да ыразы болур быллай онг берген къадарына.

Нени да игисин юлеширге сюеди ол, андагъыла кёрмеген затланы тапдырып. Келинле ол затха кёл салгъанларын кёрюп, анга да къууанады. Жюреги къыйнап, андан алгъа ауушхан жашыны юйдегиси – тамата келин, жыл саны келип турса да, кесин хырагъа бошламагъанын да жаратады ол. Туудугъу Ахматны сабийлери кетгендиле, къанатлары къатханлай, бирер жерге. Ала бла жаланда кичи жашы бла келини къалгъандыла. Ала тиргизген отха жылынадыла къарты, жашы, кетген, келген да, ата юйлерин жокъласала.

Андагъылагъа уа кёпдю Азинатны айтыры. Санап турса да, бошалмаз.