«230 сабийни ауушдан ётдюрюп, фашист ёлетден къутхаргъандыла»

1942 жылда август-сентябрь айлада Огъары Бахсан элде, бюгюнлюкде   Тырныаууз шахар, жашагъанла душман аскерледен къутхарыла,  Уллу Кавказ таулада Бечо аууш бла Грузиягъа ётгендиле.  Бу жигитлик тау магъаданчыланы шахарыны эмда бир заманда битеу къыралда да аты айтылгъан, республиканы промышленностуну мурдорун салгъан предприятияны – вольфрам-молибден комбинатны - тарыхларына ёмюрлеге киргенди.

1942 жылда гитлерчиле Шимал Кавказгъа ёшюн урадыла. Душман аскерле, Бахсан ауушха кирип, Закавказьеге жол ачаргъа, аны бла бирге уа магъадан жарашдыргъан предприятияны къолгъа этерге муратла саладыла.

 Тырныауузну комбинаты 1940 жылда ачылып, энди тирилип башлагъан эди. Огъары бахсанчыланы барысы да анда ишлегендиле дерге да боллукъду. Душман аскерле жууукълаша башлагъанлары  бла эл, аны  бла бирге уа стратегиялы магъаналы магъаданны жарашдыргъан комбинат  гитлерчилени къолуна тюшериги ачыкъ болады.

Августда душман аскерле Тырныауузгъа жетедиле.  Алай бла уа бахсан жамауатны, аскер техниканы, молибденни къоркъуусуз жерге кёчюрюрге оноу этиледи. Совет аскерлени Грузиягъа Тонгуз-Орун аууш бла, мамыр адамланы уа Бечо бла чыгъарыргъа келишедиле. Вольфрам-молибден комбинат чачдырылады, оборудование чыгъарылады. Аны бла бирге уа комбинатда уруннганланы, аланы юйюрлерини да къоркъуусузлукъларын жалчытыргъа, жарашдырылгъан концентратны къутхарыргъа кереклиси ачыкъланады.    Хар адамны къолуна аны 100-125  граммы бериледи. Бир-бир тарыхчыла жазгъанларыча, алай бла битеу да бирге 18 тонна магъадан чыгъарылгъанды. 

Къачхынчыланы саны 1,5 мингден аслам эди, аланы арасында абаданла, тиширыула, сабийле да.  Жол а бир – Бечо аууш бла Сванетиягъа. Урушха дери   алайтын жаланда сынаулу альпинистле  ёталгъандыла. Энди уа алгъын таулагъа ёрлемегенлени, сабийлени, тиширыуланы, къартланы, саусузланы чыгъарыргъа керек эди.

Бу ишни къурар мурат бла фронтдан сынаулу альпинистле чакъырыладыла:   Алексей Малеинов, Юрий Одноблюдов, Александр Сидоренко, Николай Моренец эм башхала.  

Тау-байыкъландырыучу предприятияда ишлегенлени эмда аланы юйюрлерин къоркъуусуз жерге кёчюрюп 11 августда башлагъандыла, бу иш 23 кюнню баргъанды эмда 2 сентябрьде бошалгъанды.  Къутхарылгъанла  къауумлагъа юлешинедиле: 60-100 адам киргенди хар бирине.

Къысха заманны ичинде маршрут къуралады: чыранла жарылгъан   жерледе отун кёпюрле саладыла, бузгъа темир чалдышле уруп, адамла таянырча баула тартадыла, бузда тапкала ишлейдиле. Солурча эки жер къуралады – шимал эм къыбыла. Ары палаткала, аш-суу, отунла элтедиле. Хазырланыу ишле бардырылгъанларына да къарамай, жол къыйын болгъанды, артыкъда уллайгъанла, сабийле,  тиширыула апчыгъандыла. Таматала гитчечиклени беллерине къысып, неда къоюнларына алып, сыртларына тагъып къутхаргъандыла. Сынаулу альпинистлени, къурау ишлени хайырындан бу къыйын жолда бир адам да ёлмегенин айтырчады.

Маршрут Тегенекли элден башланнганды. Адамланы алайгъа арбалада, машиналада жетдиредиле. Бийик тау жерле, чыранла ичинде адамлагъа 40 километр жолну барыргъа керек эди.  Бу къыйын жолда аланы  ашырыргъа сынаулу альпинистле Георгий Одноблюдов, Алексей Малеинов, Александр Сидоренко, Николай Моренец эм башхала чыгъадыла. Сагъыш этигиз, къысха заманны ичинде алты альпинистге сынаулары болмагъан 1,5 минг адамны тауда ашырыргъа керек эди!

Энишге къарасанг, башынг тёгерек айланырча бийиклеге ёрлерге (аууш тенгизден 3,5 минг метр бийикликдеди), таш оюлууладан,  жарылыуладан толгъан чыранлада барыргъа керек эди.  Къоркъуусузлукъ жаны бла мадарла тамамланнганларыны,  башчылыкъ этгенлени жигитликлерини, хунерликлерини, тюз оноула эте билгенлерини, байламлыкъла къуралгъанларыны хайырындан къауум бир тюрлю къоранчсыз жерине жетгенди. Эвакуациягъа тюшгенле  Зугдиди шахарда тохтагъандыла.

Бюгюнлюкде уа Бечо ауушда ол къыйын жыллада магъаданчыла этген жигитликге аталгъан эсгертме салыннганды. Анда альпинист къоюнуна гитче къызчыкъны къысып тургъанлай ишленнгенди. Суратны тюбюнде уа быллай сёзле бардыла: «1942 жылда   альпинистле Сидоренко, Малеинов, Двалишвили, Кухтин, Моренец, Одноблюдов 230 сабийни ауушдан ётдюрюп,  аланы фашист ёлетден   къутхаргъандыла».

Артда альпинистле Кавказны къоруулау сермешлеге къатышхандыла. Аладан бирлери 1943 жылда къышда Элбрусдан фашист аскерчиле орнатхан байракъланы кетерген эмда аланы орунларына Ата журтубузну къырал белгисин салгъан  къауумгъа да киргендиле.