САУ ЁМЮРДЕН АРТЫКЪНЫ БИЛИМ КЪАЛАСЫ БОЛГЪАН МЕКЯМ

1859 жылда Шимал Кавказда патчахны буйругъу бла тау школла ачылгъандыла. Анда бай адамланы сабийлери окъугъандыла. Башланнган класслада орус тилни, арифметиканы, географияны, Къуранны (христианлыла да кеслерини дин китапларын) окъугъандыла. Андан арысында математикадан, тыш къыраллы тилледен, тарыхдан да дерсле алгъандыла.

Нальчикде ачылгъан аллай школда артдаракъда, 1875-1878 жыллада, устазла да хазырлагъандыла. Ол окъуу учреждение тамам элли жыл ишлегенди. Анда биринчи заманда Абайланы Мисост бла Къайтукъ, Малкъарукъланы Дадаш, Баразбийланы Исмайыл, Орусбийланы Мырзакъулну жашлары Асланбек бла Хамзат, Моллаланы Исхакъ, Шакъманланы Жарахмат, Жаболаны Ахия эм башхала окъугъандыла. Ала билимлерин андан ары гимназиялада ёсдюргендиле.

1909 жылда 1 июльда уа ол Тау школну орунуна Реальный училище ачаргъа буйрукъ келгенди. Анга жангы мекям ишлегендиле. Ол бюгюнледе Къабарты-Малкъар къырал университетни медицина факультети тургъан юйдю.

Аны ишлеуню къырал кеси боюнуна толусунлай алыргъа унамагъанда, къабарты эм малкъар эллени келечилери жыйылып, кеслерини жамауат казналарындан ахча бёлгендиле. Эки жылгъа жууукъ заманны ичинде хазырланыу баргъанды. 1911 жылда уа 13 июльда аны мурдор ташы салыннганды. Ол кюн Нальчикге тау элледен, къоншу миллетледен да кёп къонакъ келгенди. Биз ол заманда Терк областьны Нальчик округуну къурамында болгъанбыз. Округну таматасы уа Султанбек Касаевич Клишбиев эди. Ол бу уллу ишге энчи магъана бергени архив къагъытлада жазылады.

Ол кюн алайда сёз айтхан адамланы арасында артда ол училищеде устаз болуп ишлеген Михаил Жуков да болгъанды. Ол, къабартылы эм тау халкълагъа мюлк болушлукъ ючюн ыразылыгъын айта: «Быллай окъуу юй ачаргъа умут этип, сабийлерине билим алдырыр ючюн, башха керекли жерлерин тёздюрюп, бу адамла кёп заманны ичинде жыйгъандыла бу ахчаны. Кесини къолайын билимге къызгъанмагъан халкъ, башхаладан артха къалмай, алгъа барлыгъы хакъды. Бу училищеде окъуп чыкъгъан таулула бла къабартылыла билимлерин бийик окъуу юйледе ёсдюрлюкдюле эм кеслерини эллерине жарыкъландырыучула болуп къайтырыкъдыла, – дегенди эм алайда болгъан сабийлеге айланып: – сизге деп, аталарыгъыз этгенни унутмагъыз. Алгъан билимигиз сизни окъуу жаны бла башхаладан артха къалгъан халкъыгъызгъа керекди… Аны ёмюрлюк жукъудан уятыгъыз, анга къарангылыкъдан чыгъаргъа болушугъуз. Ол сизге борчду», – деп бошагъанды сёзюн.

Ол кюн алайда дин араланы таматалары Аллахдан тилек этгенден сора, бу иш къалай башланнганын, анга ким болушханын да жазып, ол къагъытны мияла банкагъа салып, юйню мурдоруна салгъандыла. Анда Беш да Тау элни келечиси Малкъарукъланы Докшуканы жашы Дадашны (Ислам) аты да сагъынылады. Къагъытда Дадаш ол кезиуде Нальчик округну Тау сюдюню депутатыды деп айтылады. Ол училищени ачаргъа, анда таулу сабийлени окъутургъа да уллу къыйын салгъанын сагъына кетерге керекди.

Таш салыннгандан сора, къонакъланы Лобжанидзени харчевнясына элтип, анда алтмыш адамгъа жарашдырылгъан аш къангаланы артларына олтуртхандыла. Ол кюн Къабартыны бла Малкъарны юрисконсульту, отставкадагъы полковник, Петербургда аскер юрист академияны бошагъан Шаханланы Абайны жашы Басият да болгъанды. Анга сёз берилгенде, ол Терк округну халкъына эс бёлгени, бизнича аз адамлы халкъ тин жаны, къолай жаны бла айнырча этгени ючюн Экинчи Николай патчахха малкъар халкъны атындан ыразылыгъын айтханды. Ол кюн болгъан заиланы юслеринден Орусбийланы типографиялары жукъа китапчыкъ чыгъаргъандыла. Аны бири Жолабланы Юзейирде сакъланады.

Болсада артда, училище ишлеп башлагъандан сора, этилген тинтиулеге кёре, жарыкъландырыу жанына адам башындан Нальчик округда тогъуз капек бёлюне эсе казнадан, россей школлагъа уа сексен капек бёлюннгенди. Училищеде жаланда бай адамланы сабийлери окъуялгъандыла, казна берген жетмей, аланы ата-аналары къошакъ хакъ тёлегендиле. Айхай да, къолайсызланы аллай онглары болмагъанды.

Дагъыда бизни орус графиканы мурдорунда Орусбийланы Сафаралий хазырлап, алфавитибиз болса да (башха миллетлени да алай), окъутуу орус тилде баргъанды. Сабийле математикадан, физикадан, естествознаниядан, тарыхдан, географиядан, орус, немис, француз тилледен дерс алгъандыла.

Жаланда 1905 жылда революциядан сора окъутуу программагъа ана тилни дерслери кийирилгендиле. Устазлагъа да ол жаны бла билимли адамла алынып башлагъандыла. Алда сагъынылгъан Жаболаны Къургъокъну жашы Ахия аладан бири болгъанды.

Анда экижыллыкъ устаз курсла да ачхандыла. Реальный училищени бошагъанланы техника, медицина, математика жаны бла окъуу юйлеге кирир онглары асламыракъ болгъанды. Архив къагъытла айтханнга кёре, биринчи жылда анда 159 адам окъугъанды. Аланы арасында жаланда беш-алты малкъарлы бар эди. Ала да – тау бийлени жашлары. 1917 жылда уа окъугъанланы саны 257 жетгенди, аладан жетмишге жууукъ адам къолайсызладан эдиле.

Бу мекямда 1917 жылда Тиширыу гимназия да ачылгъанды. Экинчи жыл мында большевикле, Совет властьны хорлагъанын белгилеп, биринчи съездлерин бардыргъандыла. 1920 жылда уа коммуна школ ишлеп башлагъанды. Анда къыралны къыйынына аталары граждан урушда жоюлгъанланы сабийлери окъугъандыла. Аланы санында биринчи парашютист къызыбыз Бегийланы Шерифа бла генерал Деппуланы Хаким.

1924 жылда Ленин атлы окъуу городок ачылгъанды. Ол 1936 жылгъа дери ишлегенди. Экинчи жыл окъуна анда медицина, трактор курсла, эл мюлк эм совет партия школла ишлеп башлагъандыла. Ары хар элден жетишер адам алгъандыла – артда ала кеслеринде мюлк тамата, сельсоветде секретарь, устаз, агроном, тюкенчи, Тышырыу советни председатели, партия секретарь болуп ишлерча. 1931 жылда уа Ленин атлы окъуу городокда педагогика факультет ачылгъанды.

Уруш аллы жыллада къара таныгъанланы асламысы анда окъугъандыла. Аланы къырал жашар жер, кийим, аш бла да жалчытханды. Сёзсюз, ала эллерине-жерлерине тансыкъ болгъандыла, юйлерине къачханла да чыкъгъандыла. Аллай иш бла байламлы архивде бир къагъыт барды. Анда чегемли жаш элге къачып, аны излей баргъанларында, сылтаугъа чурукъларым жылтыргъандыла дегенди. Ол къагъытда анга жангы чурукъла алыргъа эки сом бёлюннгени жазылады. Аллайла дагъыда болгъандыла сабийледе. Кёп жылланы малкъар газетни редакциясында ишлеп тургъан Малкъондуланы Хамит, ол заманны эсине тюшюре: «Мен юч-тёрт кере къачхан эдим Кёнделеннге окъуудан, – деп эсгере эди. – Тансыкъ болуп, туралмай. Пушкин орамда, илму-излем институтну тийрелеринде, Колхозный двор деп болуучу эди. Элден келгенле ол къонакъбай юйде къалгъандыла кече, хакъ тёлеп, арбалары да – арбазда. Ала бла къайта эдим. Элде уа Жолайланы Амаш – район къуллукъчу, ахлум, урушуп, артха ие эди. Артда атам бла экиге айланнган жазыучу Хочуланы Салих къолгъа алып, аны къайгъыргъаны бла бошагъанма окъуууму».

Окъуучуланы арасында тиширыула аз болгъандыла. Аланы къарындашлары бла ийгендиле окъургъа, баям. Сёз ючюн, Мусукаланы Фатимат бла Магомет, баям, Жанайны сабийлери, Батокъаны жашы Хызыр бла Ахматны къызы Мариям, Къалабекланы Оюс бла Шамдарий, Батталны сабийлери, Аккайладан Къанботну жашы Олий, Солтанны жашы Къумукъ, сора дагъыда бир ненча жаш бла къыз, Бабаланы Сурат бла Назир.

Анда билим алгъан къызланы арасында Къудайланы Маржан, Биттирланы Абидат, Гергъокъланы Лиза, Созайланы Полина да болгъандыла. Бирден Ленин атлы окъуу городокда республикадан алты мингден аслам адам билим алгъандыла эм совет органлада бла школлада ишлегендиле.

1936 жылда аны жабып, ол аламат мекямда орта билим берген окъуу учрежденияланы къойгъандыла. Ызы бла Пионерлени юйюн ачхандыла. Анда жыйырма кружок ишлегенди, уллу, 22 минг китаплы библиотека болгъанды.

Жарсыугъа, Уллу Ата журт уруш башланнганда, ол юй кюйгенди, андан жаланда оюла тургъан къабыргъала къалгъандыла. Артда аны жангыдан ишлеп, 1957 жылда медицина факультетге бергендиле.

Ма аллай сау ёмюрден артыкъны билим къаласы болгъан, тарых магъаналы мекям сюеледи Нальчик шахарны солуу паркыны къыйырында.