Сагъышландыргъан табийгъат жашырынлыкъла: сейир болумла къатыбызда

Бабугентге жетип, жол экиге айланса, аладан бири Бызынгы ауузгъа, бийик къаялагъа элтеди. Бир кесекден кукурт къатыш, таза, дарман шаудан чыгъады. Ол аш оруннга, тери ауруулагъа да жарайды. Сууну татыуу эки ыйыкъны ичинде сакъланады.

Былайдан башланадыла Бызынгы ауузну жашырынлыкълары дерге боллукъду. Бурун заманлада Европадан Къытайгъа бла Индиягъа дери былайтын Уллу Чилле жол баргъанды деп, кёзге келтирген къыйынды. Алайдан бир къауум километр ёрге баргъанлай, Фарук патчахны алтын бёркю (коронасы) табылгъан жерге жетесе. Мындан ары айтыллыкъ сейир хапарны кёп жолоучулукълада болгъан Николай Самохвалов жазгъанды, ол кёплени жюрегине тюйреллигине ишексизбиз.

- Мени эрттегили танышым къара суучу жаш Ахмат Черек сууда чабакъ тута болгъанды. Ол таш тюплеринде къурт-къумурсха излей кетип, жашил бетли бир темир сыныкъ чыгъаргъанды. Аны Нальчикден келген чабакъчылагъа кёргюзтгенди. Темирни къалайда тапханын соргъандыла да, ала олсагъат алайгъа чабып жетгендиле. Жерни къазып, иги сакъланнган буруннгу патчахны алтын бёркюн тапхандыла. Анда ала ангыламагъан тилде жазыула бар эдиле. Коронаны кирден тазалагъанларында, ол болмагъанча жылтырагъанды.

Чабакъчыла къызгъанчла эдиле, къыралгъа билдирмей, алтын бёркню кесек-кесек этип, тиш докторлагъа сатхандыла. Ахча къоллу болгъанлай, эсирикленип, ичип, юйюрлеринден кетип, жашауларын тюрмеде бошагъандыла. Алагъа сюд этгенде, Ахматны шагъатха чакъыргъандыла. Аскерден къайтып, ол да юйюрлю болгъанды, беш сабий да туугъанды. Жаш ол ишни унуталмагъанды. Кесин аракъыгъа хорлатып, жашаудан эртте кетгенди.

Ахмат билмей эди элден он километр узакълыкъда буруннгулу килисалада сейир жашырын затла болгъанларын. Жаш, элден чыгъып, Никола башы деген жерде кёп кере айланып къайта тургъанды. Никола бабасны кельясы Учхара ауузну башында эди. Экинчиси уа андан гитчерек эди, алай жашырынлыкъладан топпа-толу…

Учхараны юсюнден таурухда дагъыда эки жигит барды. Абирекге кетген Кочар килисада тургъан бир ариу къызны жаратып къачыргъанды. Аны азат этерге чыкъгъандыла монахла. Никола къызны жашырын сюйюп болгъанды, аны аты уа Гюл эди. Ол урушда, атышыуда ёлгенди. Андан сора Никола, нёгерлерин да къоюп, жангыз кеси жашагъанды.

Аланы юслеринден бизге жетген башха таурухда былай да айтылады. Кочар къызны Къая артына элтгенди. Бирле айтханнга кёре, ол кесин мындан энишге атханды. Бирле уа аны букъдуруп тургъан къаладан Гюл энишге секиргенде, ол жерге жетмегенди, дейдиле. Бир сейир-тамаша кюч жетип, аны тау башына элтгенди. Ол анда акъ кийимлери бла, къолларын да жайып, сын ташча, къатып къалгъанды. Къая артына Бийчени къаясы деп да айтадыла. Ол эрттенликде иги кёрюнюучюдю. Дагъыда къартланы айтханларына кёре, Учхараны башындан туман бир заманда да кетмей, акъ кисейча, жайылгъанлай турады. Былайгъа дери ким чыгъалса да, туман жетип, жамычыгъа чулгъагъанча, аны тёп-тёгерегинден алып, жел да къаты уруп башлайды. Эшикле занг-зунг таууш бла хыны этилгенча, атлыла, къычырыкъ эте, къатынг бла озгъанча болуучуду.

Николаны бла Уллу Чилле жолну байламлыкъларыны юслеринден эллиле айта-айта тургъандыла. Жыйылгъан жерде адамладан бири, элни башында сакъланнган байлыкъны эсгере, мени атамы атасы былай айта эди деп башлагъанлай: «Тохта! Не хапарды ол?» - деп, анга сёзюн бошаргъа къоймагъандыла.

Патчахны алтын бёркю былайгъа къалай жетгенини юсюнден таурух да сакъланнганды. Шаркъдагъы патчахланы бирини жашы европалы къыралланы къайсындан эсе да келинлик келтирлик эди. Аны жолу былайтын ётгенди. Ол, акъ атха да минип, бир талай нёгери бла Кавказ таулагъа жетгенлеринде, солургъа дегендиле. Ала Учхарадан узакъ болмай тохтагъандыла.

Кочар, танг белги бергенлей, адамлары бла былагъа чапханды. Хахай-тухай болгъанды. Абиреклени инбашларында уллу киштикле олтуруп эдиле - къолгъа юйреннген сюлесинле. Ала патчахны сакълагъанлагъа, атлагъа секиргендиле. Баш оноучу эки адамы бла алайдан къутулады. Ол алтын бёркюн, желпегей плащына чулгъап, таш тюбюне сукъгъанды. Аны къачханын кёрюп, ызындан болгъандыла. Сюлесин анга секиргенди. Патчах жаныуаргъа сюнгюню, иесине уа багъалы бичакъны атаргъа жетишгенди. Экиси да алайда ёлгендиле. Жаш, сюйгенин алып, артха къайтханды. Бичагъы, алтын бёркю, таягъы уа Бызынгы ауузда къалгъандыла.

Эллилеге жетген хапарлагъа кёре, алтмыш жыл мындан алгъа Учхарагъа ахыр кере къашхатаучу жаш чыкъгъанды. Бу иш сюргюнден къайтхан жыллада болгъанды. Кёчгюнчюлюкде аталарындан, аппаларындан эшитип, жерде къазылып къалгъан байлыкъланы излегендиле, бизни жигитибиз а бийик къаягъа да ёрлегенди.

Къашхатаучу уучу бери жетгенинде, сейир ишлени сынагъанды. Къаяланы орталарында, чунгур кибик жерде, таулуланы юйлерине ушамагъан юйню, аны жанында уа жети метр бийиклиги болгъан къаланы кёргенди. Юйню ичи тизгинли эди, эшиклери, терезелери да бегитилип тюйюл эдиле. Ичинде тапчанла, къабыргъаларында, мюйюшлеринде да иконала, аланы алларында уа жау чыракъла жана. Къабыргъалада, тапкалада да тери бла тышланнган китапла. Гитче столну юсюнде алтындан, кюмюшден, багъырдан ишленнген ууакъ-тюек затла, сауутла.

Башха отоулагъа да къарап чыкъгъанында, жаш ангылады юйде бир жан да болмагъанын. Эшик башларында, терезеледе эрттеден тургъан ауланы энди кюн жарыкъда эследи ол. Уучу, кеси кесинден уяла, ташлары жылтырагъан столдагъы гитче бичакъны алды, къызла кийиучю камаргъа да узалды, бармагъына да жюзюкледен бирин салып, эшик таба атланды. Эшикни ачалмай, тохтады. Къарыуу бла тюртдю да, ол ачылды. Сора эриши таууш бла этилип, терезе жабылып, жел къаты уруп башлады да, къалын туман да тюшдю.

Бийикден жюрегин титиретген таууш келип, жел, урчукъча бурулуп, акъ жюн бла уучуну байлап къойгъанча болду. Жел, къатыдан-къаты юфгюре, къулакъларын сангырау этеди. Кёкден келген атлыланы тауушлары бла къычырыкълары да эшитиледиле. Уучу къабыргъагъа жабышып къалгъанчады. Сора, эшикни табып, аны тюртдю. Ол женгил ачылды. Терезеледен да жарыкъ урду. Къужур тауушла да энди хазна эшитилмейдиле. Иконаланы аллында уучу бир къартны эследи.

Ол бабас кийимлери бла, акъ чачы да инбашларына тёгюле, сюеледи. Къартны къолундагъы таякъ кюмюш эм багъалы ташла бла жасалыпды. Сюелген, бир затла шыбырдай, артха бурулду да, уучугъа сууукъ къарады, сора биягъы иконалагъа къатды. Уучу, алгъан затларын столгъа салып, эшик таба атлады. Энди эследи ол къартны къолунда таякъ да гитче бичакъча жасалгъанын. Эшик акъыртын тийгенлей окъуна ачылды…

Андан чыкъгъанлай, жаш ангылады тёгерекни тынчая башлагъанын.  Алайда ёсген хансла, юлкюле, терекле, хауа окъуна – бары да, сакъланмай келген къонакъны этген ишинден элгенип, солуу ала башлагъанча эдиле. Уучу кеси уа тохтамай ёрге чыгъа эди, къаяла да аны къуршалап. Башына терлеп, арып жетгенин де эследи чунгур кибик кёрюннген, ол кетген жерни къалын туман басханын, башхаланы кёзлеринден буруннгу къаланы, бахчаланы – битеу Учхараны башын жашыргъанча. Ма алай бла алтмыш жыл мындан алгъа къазакъ къумлада ёлген таулу кишини жашы атасындан эшитген хапаргъа тынгылап чыкъгъанды Учхараны башына.

Бу айтылып тургъан таурухну кертилигин сынаргъа жети адам жолгъа атландыкъ. Бешибиз атла бла тебирейбиз, экибиз а машинагъа миннгенбиз. Биз аланы жолда сакъларыкъбыз. Таусолтан таулада къайсы тыгъырыкъгъа да барыргъа угъай демейди. Учхараны энишге жанына жетебиз.

Бир кесек баргъанлай, башыбыздан бир сейир дорбун къарайды. Анга ташладан ишленнген жол элтеди. Бийик ёсген мурсаланы, папоротниклени, уллу ташланы ичи бла ётеди. Бу жол бла баргъан бабасланы жашагъан жерлерине (кельяларына) чыгъарыкъды. Эрттен чыкъда айланып, аякъларыбызны, юсюбюзню суу этерге сюймей, аны тюбюнде таш шинтиклеге олтурабыз, ёчюлген отну тёгерегинде. Былайда хар не да адамла жыйылып, ашап-ичип жайылырча къуралыпды: столла, агъач тёммекле. Ала бары да тёгерекдеги табийгъатха тап келишедиле.

Нёгерлерим – шуёхум Мурайны жашы Альберт, тынгылап туруучу Таусолтан, Аслан, Залим, Тимур эм Ахматны жашы Халимбиз. Ол атасы айтып туруучу тюшню да эсгереди. Ахмат ол алтын бёркню иесин тюшюнде кёрген эди. Бир талай адам, жолда бара, ол а акъ атха минип. Белинде уа – багъалы ташла бла жасалгъан бичакъ бла таякъ.

Таякъны баш жанында аслан баш ишленип, кёзле орунуна – багъалы сары ташла, тёгереги кюмюшден жасалып, оюула уа анга, сынжырча, чулгъанып эдиле. Аны тёбен жаны да алай омакъ эди. Бу тюш Ахматха тюз тюнюнде кибик кёрюнюп, битеу андан ары жашауунда тынчлыкъ бермегенди, Фарукну коронасын тапхан жерин чабакъчылагъа ышанып айтханы ючюн болур.

Эки сагъат барып, тохтап, дагъыда жолгъа тебирейбиз. Биз жетеуленбиз, атла уа – беш. Аны себепли бирлерибиз, атлагъа мине, жаяу да барабыз. Элли Халим егерьди, ол тюбеген жаныуар ызлагъа къарайды. Алгъа кетип, къолларын жайып, бир затлагъа сейир да этеди. Сыртымы тер басханды: энди жолубузда не чыпчыкъ таууш эшитилмейди, не жаныуар ызла кёрюнмейдиле.

Эки атыбыз къайгъылыдыла. Залим бла Тимур, аланы сылап, ариу айтып, тынчайтыргъа кюрешедиле. Къалгъан ючюсю да, башларын къагъып, жерни къазадыла. Бир кесекге тынчайгъанлыкъгъа, хайыуанла къайгъылы болгъанлары кёрюнеди.

Нёгерлерим бинокльле бла узакъгъа къарайдыла да, агъач бошалып, энди юслерин кырдык басхан уллу ташлагъа бла рододендронла ёсген, жугъутурла айланнган жерлеге жетерикбиз. Жолну экиден бирин ётгенбиз. Бир заманда башыбыз бла ауана кетгенча болду. Атла, кишнеп, бирге жыйылдыла, Тимурну аты уа иесине кесин атды. Биз да олсагъат къауаллагъа узалдыкъ. Къайсыбыз эсе да: «Сейир ишле башландыла», - деди. Башыбызда къушланы кёрдюк. Халим, тёзалмай, ушкокдан атды. Окъ тиймеди.

Былайда солургъа дедик. Ауузланнгандан сора жукъу да келди. Барыбыз да бирден уяндыкъ. Тимурну аты къайгъылы болду, башхала да бирге жыйылдыла. Халим: «Атла былай уллу жаныуаргъа тюберик болсала этедиле», - деди. Тимурну акъыллы ити да, таууш чыгъармай, сын къатып, къулакъларын шиш тургъузуп, тынгылайды. Тёгерекде хал бек къужурду. Нёгерлерими бетлеринден ангылайма: ала атланы сейир жюрютгенлери ючюн къайгъылыдыла. Учхарагъа не къадар жууукъ жете баргъаныбыз сайын, жол къоркъуулу бола барады.

Дагъыда бир кере солуп, атланабыз жолгъа. Энди уа биз сакъламагъан, барыбызны да жарсытхан иш болду! Тимурну аты кишнеп, эки аягъына тургъанында, энишге тюше, кырдык ичинде кёрюнмей тургъан ташха аягъын урду. Ол, аягъын ачытып, акъсап башлады. Нал юч жеринден сыннганды. Аны тутуп тургъан чюйлени чыгъарып, туягъыны кирин кетерип, спирт бла ариулап, артха къайтыргъа дедик.

Тимурну атын къутхарыргъа керекди, ол бош хайыуан тюйюлдю. Тюшюп бара, артха айланып къарайбыз. Бийикде къушла учадыла, бир зат марагъанча. Тынгылауну басып барабыз. Аягъын аурутхан ат да къоркъуулу салады аны жерге. Бизге да терк барыргъа жарарыкъ тюйюлдю.

Кюз артында биченни жумушу бошалса, биягъы Учхарагъа чыгъаргъа дегенбиз. Ол заманда, Гюл атлы ариу къыз ёлгенден сора, жаланда былайда чагъыучу гюлле да чагъарыкъдыла. Алагъа да Учхараны гюллери дейдиле.