ТАУЛАНЫ КЁРГЕНЛЕЙ, СЮЙЮП КЪАЛГЪАНДЫ

Ингилизли альпинист, Англияны патчах география обществосуну президенти, битеу дуниягъа белгили алим Дуглас Фрешфильд юч кере келгенди Кавказгъа – 1868, 1887 эм 1889 жыллада. Ол биринчи экспедициясы бла Минги тауну кюн чыгъыш жанында тёппесине ёрлегенли бу кюнледе 150 жыл болады.

Дуглас 1845 жылда Лондонда туугъанды. Сабийлигинден окъуна жолоучулукъну сюйгенди, бай юйюрде ёсгени ючюн, атасы банкир эди, аллай онгу да болгъанды. Африкада, Азияда да кёп къыраллада айланнганды ол. Испанияда, Португалияда, Скандинавияда, Балканлада, тау бийиклеге чыкъгъанды, тинтиу ишле бардыргъанды.

Аны ол затха, тиширыуладан биринчи болуп, «Леди на альпийских тропах» деген китапны жазгъан анасы итиндиргенди. Аристократланы ол заманда, бир бирге эришип, жолоучулукъгъа чыкъгъан, адабиятдан, тарыхдан, географиядан, альпинизмден да билимлерин ёсдюрген, жарыкъ ингирледе ол затланы юслеринден сёлешген адетлери болгъанды. Аны бла байламлы Дугласны юйюрюнде да бир тёре жаратылгъанды – жыл сайын жайны бир кесегин ала Альпы таулада ётдюргендиле.

Биринчи кере анда Сноудан таугъа Фрешфильд беш жылы болгъанда чыкъгъанды. Андан ары таулагъа сюймеклик аны жюрегинден кетмегенди. Ол анда тюрлю-тюрлю тёппелеге жыйырма кере кётюрюлгенди.

Ингилиз альпинистлени клубларына айырмалы, бу ишде сынаулары болгъан адамланы алгъандыла. Дуглас а ары онтогъуз жылында киргенди. Эверестге экспедиция къурагъаны, анда этген илму ишлери ючюн аны алтын майдал бла саугъалагъандыла. Алай, аты сагъынылса уа, бек алгъа аны Кавказгъа келип, Минги таугъа ёрлегени, анда кёрген затларыны юслеринден китап жазгъаны эсге тюшеди.

Лондонда университетде окъууун бошагъанда, анга жыйырма бла юч жыл бола эди. Тамам ол заманда, 1867 жылда, эрттегили муратын толтура, Кавказгъа барыргъа экспедиция жыйып башлагъанды. Ол ары сынауу болгъан альпинист Адольфус Мурну, студент шуёху Каминс Таккерни, аны Монбланнга элтген жол кёргюзтюучю Франсуа Девуассуну къошханды.

Ала Лондондан 1868 жылда январьда чыкъгъандыла. Къолларында Кохну картасы бла, анда уа жаланда Казбек бла Минги тау белгиленип эдиле, Египетде, Палестинада да болуп, Стамбулда кемеге минип, Батумгъа келгендиле. Мында Кутаисде губернатор князь Левашов Кавказны башха, аскер топограф генерал Ходзько къурагъан картасын бергенди алагъа. Анда уа, жолоучуланы насыпларына, тау башла, элле, журтла, суула окъуна бар эдиле.

Экспедиция ишин Араратдан башлагъанды, алай терен къардан ала аны тёппесине чыгъалмагъандыла. Казбекге уа ёрлегендиле. Сора Мимисон аууш бла Гюржю ыфчыкдан ётюп, Сванетиягъа бла Бахсан ауузуна тюшгендиле.

Мында алагъа таубий Орусбийланы Исмайыл тюбегенди. Аны къонакъбайлыгъыны юсюнден Дуглас кесини жол дневнигинде бек аламат жазгъанды. Князь аланы юйюне чакъырып, сыйлап, бизни адет-тёрелерибизни, халкъ чыгъармачылыгъыбызны, тарыхыбызны – саулай жашауубузну юсюнден тынгылы хапар айтханды. Ала аны юйюнде юч кюн тургъандыла.

1868 жылда 19 июньда экспедиция Минги тауну кюн чыгъыш жанында башына ёрлерге тебирегенде, таубий аланы ашырыргъа, жолда къонакълагъа болушургъа деп, Бахсан ауузунда белгили уучуладан беш адам жибергенди. Аладан бири сексенжыллыкъ Сотталаны Ахия болгъанды – таулу халкъны белгили жакъчысы Сотталаны Адилгерийни аппасы. Экинчиси уа – белгили къаячы Жаппуланы Жатчи. Орусбий улу кеси да баргъанды, аланы ашыра, биргелерине бир кесек жол.

31 июльда ол былай жазгъанды: «Эрттенликде сагъат сегизни жарымында биз 16000 фунтха кётюрюлюп, Элбрусну бир башын къурагъан къаялагъа жетгенбиз… Жел тохтамай урады, къолларыбызны-аякъларыбызны бузлатыргъа къоркъууду. Туккерни бла Франсуаны бармакълары зат сезмейдиле. Меникиле да алай. Бизни жол кёргюзтюучюлерибиз Жатчи бла Ахия уа, къой териден тонла кийип эдиле да, сууукъ болмагъандыла. Не этейик, артхамы къайтайыкъ деп тургъаныбызлай, Мур: Быладан бири бара эсе, биз да барайыкъ», - деди. Алай бла къарамларыбыз Минги тауда тохтады…»

Таугъа ёрлегенде алагъа болушхан таулу кишилени юслеринден Дуглас дагъыда былай айтады жазыуларында: «Мен бир заманда кёрмегенме малкъарлылача ахшы жюрюгенлени. Жаланда таулада угъай, тюзде да – ол а альпинистге бек магъаналыды. Минги таугъа ёрлерге бара туруп, Таккер, аланы сынаргъа сюйюп, тюз жерде терк барып башлагъан эди. Таулула да, аны эслеп, атламларына терклик къошхан эдиле – бир сагъатха 5 миль. Ол акъылы бош болгъанын ангылагъан эди шуёхум. Бу адамлада Кавказ таулада аламат жол кёргюзтюучюле боллукъ эдиле, тилни билмегенлеринден сора, башха сылтау жокъду алай болмазгъа…»

Дагъыда аны айтханына кёре, Жаппу улу бла Сотта улу алда барып, бузда жол салгъандыла, къалгъанла уа аланы ызларын тутуп, бир бирге тагъылып, тизилип атлагъандыла. Башында альпинист жолоучуланы тёгерегин къар басхан жалан къая сакълай эди. Ол Минги тауну бир башы болгъанды.

Ол бийикден къарагъан такъыйкъаны юсюнден Дуглас былай жазгъанды: «Альпы таулада Монбланны башындан къарап кёргенинг бир зат да тюйюлдю, Минги таудан къарап, Дых тауну эм аны къоншуларын кёргенинги къатында. Кавказ тау къауумла бек ариудула: тёппелери жютюрекледиле, теренликлери да тюпсюз кёрюнеди. Быллай затны мен Альплада бир заманда да кёрмегенме…»

Лондоннга къайтхандан сора, Дуглас «Путешествие по Центральному Кавказу и Башану, включая посещение Арарата и Тавриза и восхождения на Казбек и Эльбрус» деген ишин жазгъанды. Аны окъугъан альпинистледен къайсы да Минги таугъа чыгъаргъа, ол сынагъан затланы бир кёрюрге жол излегенди.

Фрешфильд бизни тауланы сюйгенлей къалгъанды. Ауушурундан алгъа ол совет къыралны альпинистлерине, бу тюрлю тау спортну айный баргъанына, жетишимлерине къууанып, аны бла алгъышлай, телеграмма жибергенди. Ол сейирлик жолоучу къаячыгъа Кавказ таулада бир ауушну аты аталгъанды.

Дуглас бери юч кере келгенди. Мында кёргенин жыйышдырып, Витторио Селла деген италиянлы сурат алдырыучуну ишлерин да хайырланып, «Исследование Кавказа» атлы эки томлу китап чыгъаргъанды. Николай Экинчи патчах, этген иши ючюн ыразылыгъын билдире, ол суратчыгъа Сыйлы Аннаны жорун бергенди. Фрешфильдни китабы уа бюгюн-бюгече да Кавказны, бу жерли халкъланы юслеринден жазылгъан затланы бек игисине саналады.

Айта кетерге керек болур, он жыл мындан алгъа, 2008 жылда 31 июльда, Дуглас Фрешфильдни экспедициясы Минги тауну кюн чыгъыш жанында тёппесине ёрлегенине аталып, бир къауум адам ала баргъан жол бла ары чыкъгъандыла. Аланы араларында ингилиз альпинист клубну членлери, Жаппуланы Жатчини бла Сотталаны Ахияны туудукълары да болгъандыла.

Подпись: Ортасында шинтикдеги Адольфус Мурду, аны онг жанында олтургъан Дуглас Фрешфильд, сол жанындагъы Каминс Таккер, сюелгенле солдан онгнга: къазакъ солдат, Жаппуланы Жатчи бла Сотталаны Ахия, Франсуа Девуассу эм жумушчулары.