Уллу Ата журт урушну фронтларында – таулу танкчыла

13 сентябрь – Танкчыны кюню

Россейде сентябрьни экинчи ыйых кюнюнде кеслерини профессионал байрамларын танкчыла эмда бу кючлю машинаны ишлетиуге, хайырланыугъа къошумчулукъ этгенле, ол санда конструкторла, инженерле, танкланы чыгъаргъан заводланы ишчилери, профильли вузланы окъуучулары, устазлары да белгилейдиле. Быйыл а ол 12 сентябрьге тюшгенди.    

Хорлам ючюн къыйынлары

Танкчыны кюню 1946 жылда тохташдырылгъанды. Ол совет танкчыланы Уллу Ата журт урушда Хорлам ючюн салгъан къыйынларын белгилер, бу аскерчи бёлюмню магъанасын ачыкълар, даражасын кётюрюр мурат бла кийирилгенди.

1980 жылгъа дери аны 11 сентябрьде белгилегендиле – 1944 жылда совет аскерлени Восток-Карпат операцияда хорламлары эсде къалырча. Аны сентябрьни экинчи ыйых кюнюнде белгилеу тёре СССР-ни Баш Советини Президиумуну «Байрамланы эм эсде къаллыкъ кюнлени» юслеринден Указгъа тийишлиликде 1980 жылда тохташдырылгъанды. 2006 жылда 31 майда РФ-ни Президенти Владимир Путин «РФ-ни Сауутланнган кючлеринде профессионал байрамланы эм эсде къаллыкъ кюнлени тохташдырыуну юсюнден»  Указгъа къол салгъанды. Алай бла уа Россейде Танкчыны кюню къыралны жангы тарыхында официал халда белгиленнгенди.

Бу сейирди

1914 жылда 19 августда жаш совет къыралны аскерлеринде жангы бёлюм къуралады – къурч (бронированный) машинала бла жалчытылыннган. Танк аскерни тарыхы ма ол кезиуде башланнганды дерге боллукъду.

«Танк» деген сёз ингилиз тилден келгенди эмда «бак» деп кёчюрюледи. Аланы биринчи болуп ингилизлиле Битеудуния урушда хайырланнгандыла.  

Биринчи битеудуния урушда Шимал Африкада немисли танкчыла тюени багушун басып ётселе, насыплары тутарыгъына ийнаннгандыла. Союз аскерлени оноучулары аны билип, хыйлачылыкъгъа баргъандыла:  миналаны багушха ушатып хазырлап тебирегендиле. Танкала алада бир ненча кере чачдырылгъандан сора, немислиле аланы къаты бла ётюп башлайдыла. Союзникле аны сезип, миналаны юслеринде танкны ызын суратлагъандыла.

Мексиканы, Бельгияны, Панаманы, Непалны сауутланнган кючлеринде танк бёлюмле жокъдула. Сингапур а къыралны кенглигине кёре эм кёп танклары болгъан къыралгъа саналады: хар 5 квадрат метрге бир танк жетеди.

Миллетни уланлары – танкчыла

Таулу танкчыла Уллу Ата журт урушну фронтларында къыралыбызны жалынчакъсызлыгъын къоруулай, батырлыкъларын кёргюзтгендиле. Аладан кёплери жигитликлери ючюн къырал саугъалагъа тийишли болгъандыла.

Деппуланы Хакимин аты миллетде бир заманда да унутуллукъ тюйюлдю. Деменгили къыралны узакъ тауларында ёсген таулу уланны жашауу аскер бла байламлы болгъанды. Ол аскерчини формасын 40 жылдан да аслам заманны юсюнден тешмегенди. Биринчи сермешге уа танк взводну командири лейтенант Деппу улу 1939 жылда Япон-Монгол къазауатда къатышханды.

Фашист Германия СССР-ге чабыууллукъ этгенинде, тамата лейтенант Деппуланы Хакимни ротасы Конотоп станцияда эди. Эки кюнден а танкчыла Оршаны къатында гитлерчилеге уллу халеклик салгъандыла. Кёп немисли офицерни бла аскерчини къыргъандыла, техниканы ууатхандыла.

Деппу улу къазауатланы кезиуюнде кёп къоркъуулу болумгъа тюшгенди: контузиялы болгъанды, танкны ичинде кюйгенди, къуршоудан чыкъгъанды. Хакимин Оршадан Берлиннге жолу къыйын эди. Батыр таулу танкчы гитлерчиле бла Польшада сермешгенди, Одерден ётгенди, душман бла Берлинни орамларында сермешгенди. Ол урушда болдургъан жигитлиги ючюн Къызыл Байракъны ордени бла эки кере, Къызыл Жулдузну, Ата журт урушну 1-чи эм 2-чи даражалы орденлери, «Варшаваны эркин этгени ючюн», «Берлинни зорлагъаны ючюн» майдалла бла саугъаланнганды. СССР-ни Министрлерини советини бегими бла Деппуланы Хакимге генерал-майор чын берилгенди.

1941 жылны кюз артында гитлерчи аскерле «Тайфун» операцияны чеклеринде къыралыбызны ара шахары Москваны алыргъа керек эдиле. Ол кезиуде уа совет халкъ 7 ноябрьде Къызыл майданда парад боллукъмуду деп, сагъайып сакълагъандыла. Парад а бардырылгъанды! Ол кюн Къызыл майдан бла бизни жерлешибиз Залийханланы Магомет ауур «КВ» танкы бла  ётгенди эмда алайдан тюзюнлей фронтха атланнганды.

Магомет танкчы болургъа сюе эди да, муратына жетгенди. Аскер политика хазырлыкъны отличниги ауур къурч машинаны жюрютюрге къадалып юйреннгенди. Уллу Ата журт уруш башланнганын Залийхан улу къуллукъ этген танк полк Калугада жай лагерьде тохтап эди. 3 июльда уа Смоленск шахарны къатында танкчыла гитлерчиле бла къанлы къазауатха киргендиле. Ол сермешде таулу танкчы жаралы болуп, госпитальгъа тюшеди.

Уллу Ата журт урушну тарыхында Прохоровка элни тийресинде деменгили танк сермеш Хорламны жууукълашдырыуда энчи магъананы тутады. Залийхан улуну экипажы анда эки «тигрни», танкла атыучу топ расчетланы жокъ этгенди. Таулу танкчыны жигитлиги Къызыл Байракъны, Къызыл Жулдузну, Ата журт урушну 1-чи эм 2-чи даражалы орденлери бла белгиленнгенди, ол 9 майдал бла саугъаланнганды.

Жаппуланы Мусса уа 1942 жылда танк училищени тауусханды. 1943 жылда уа ол 5-чи гвардии танк аскерни 29-чу танк корпусуну 25-чи бригадасыны къауумунда къазауатха Воронеж фронтда къатышханды. Танк взводну лейтенанты Жаппу улу Курск сермешде душманнга къажау уруш бардыргъанды, Прохоровканы тийресинде танк сермешге къатышханды, Белгородну, Харьковну эркин этиу къазауатда болгъанды.  

1-чи гвардии мараучу дивизияны самоход артиллерия установкаланы дивизионуну командирини орунбасары Жаппуланы Мусса Белоруссияны, аны ара шахары Минскни, Литваны эркин этиу къазауатха къатышханды, Восток Пруссияда уруш бардыргъанды, Кёнигсбергни азатлагъанды.

Капитан Жаппуланы Мусса  Курск сермешде болдургъан батырлыгъы ючюн Къызыл Жулдузну, дагъыда Ата журт урушну 1-чи даражалы орденлери, «Кёнигсбергни азатлагъаны», «Уллу Ата журт урушда Германияны зорлагъаны ючюн» майдалла бла саугъаланнганды.

Дагъыда танкчыла Зокаланы Къонакъбий, Биттирланы Солтан, Иттийланы Дадаш, Гуппойланы Мухарбий, Холамханланы Исмайыл, Мамуколаны Тембот да Ата журтубузну къоруулай, кеслерин аямагъандыла, къыралыбызны, халкъны эркинлиги ючюн батырлача сермешгендиле.

Тикаланы Фатима хазырлагъанды.
Поделиться: