Битеу дуния музыкачыларын сейирге къалдыргъан макъам

Малкъарда, Кавказны башха жерлеринде да халкъ музыканы иги билген, жырларыбызны, тепсеу тартыуларыбызны жыйгъан, сакълагъан тёлюден-тёлюге аманат этген фахмулу адамла аз тюйюлдюле. Ол жаны бла малкъарлы бийле Абайланы Солтан-Бекни бла Орусбийланы Исмайылны, аны жашларыны эмда башхаланы атларын айтыргъа боллукъбуз.

Ала орус, тыш къыраллы жолоучу композиторлагъа, этнографлагъа, юристлеге, алимлеге жырла, макъамла къачан, не заманда этилгенлерин, нени юсюнден хапарлагъанларын, неге жораланнганларын билдиргендиле.

Малкъарны аллай адамларындан бири Огъары Бахсанда жашагъан Орусбийланы Исмайыл эди. Бу жолгъа дери да айтыла тургъанды, Исмайылны кеси заманында культурадан, литературадан, этнографиядан уллу ангылауу болгъан адамгъа саналгъаныны юсюнден. Анга шагъатлыкъ этген шартла да кёпдюле. Ол Россейни композиторлары Сергей Танеев, Пётр Чайковский, Милий Балакирев, академик Максим Ковалевский, профессор, «Россейде крепостной правону кетериую» илму ишни автору Иван Иванюков бла уллу шуёхлукъ, байламлыкъ жюрютгенди.

Ала Кавказны тау халкъларыны музыка фольклорларын, жашау болумларын, тарыхларын тинте, Малкъарны эллерине бир ненча кере келгендиле. 1885 жылда Танеев, Ковалевский, Иванюков Огъары Бахсанда Орусбийланы Исмайылны юйюнде бир ненча кюн тургъандыла.

Артда Иванюков кесини Кавказгъа жолоучулугъуну юсюнден жазгъан ишлеринден биринде былай жазгъанды: «Жауунлу кечелени биринде таубий Орусбий улу кесини къыл къобузу бла миллет макъамла согъа эди. Танеев ол макъамланы ноталагъа сала эди. Бу кезиуде биз тургъан отоугъа музыкагъа тынгыларгъа сюйген эллиле да келедиле. Тынгылагъанла нота белгилеге сейир-тамаша болуп къарай эдиле. Сергей Танеев тау бий сокъгъан макъамлагъа кёре жазгъан ноталарына къарап, жырланы макъамларын жырлагъанда уа, ары келген эллиле не айтыргъа билмей, агуман болгъанча, сейирсине эдиле».

Бу жолоучулугъунда Танеев Орусбий улудан жыйырма жыр жазып алгъанды. Композиторла Чайковский, Балакирев эмда башхала артда аланы кеслерини битеу дуниягъа белгили опера, симфония чыгъармаларында хайырланнгандыла.

Танеев эм аны шуёхлары Огъары Бахсаннга келгенде, айтхылыкъ орус композитор, пианист, дирижёр, теоретик, белгили орус композиторла М. Мусоргскийни, А. Бородинни, Ц. Кюини бирикдирген «Могучая кучка» биригиуню башчысы Милий Балакирев Нарсанада солуп тура эди. Аны себепли ала ары атланадыла. Сергей Иванович Танеев кесини шуёху Милий Александровични тау элде жазгъан макъамлары бла шагъарей этеди. Эки композитор да ол макъамланы хайырланып, аланы мурдорунда музыка чыгъармала жазаргъа боллугъун чертедиле.

Балакирев а тау макъамла жазылгъан дефтерден кесине бир ненчасын алады. Аладан бири «Исламей» - «Асланбий» деген малкъар тартыу эди. Ол «Исламей» («Асланбий») макъамгъа бегирек эсин бургъанды. Ол аны мурдорунда къаллай чыгъарма жазаргъа боллугъуну юсюнден сагъыш этип, битеу дунияны музыкантларын сейирге къалдыргъан «Исламей» («Асланбий») шаркъ фантазиясын жазгъанды.

Кёп жылланы ичинде ол дунияны бек ахшы, техника жаны бла кючлю, къыйын чыгъармаларындан бирине саналгъанлай келеди. Бюгюнлюкде, къайсы къыралны алып къарасанг да, атлары айтылгъан пианистле, аны сокъмагъан, концерт программаларына къошмагъан хазна болмаз.

Не заманда да музыкантла «Исламей» («Асланбий») фантазиягъа бийик багъа бергенлей келедиле. Ол чыгъармагъа тынгылагъандан сора венгерли композитор-классик Ференц Лист аны юсюнден: «Бу арт онбеш жылда мен тюбеген, мени кесине дайым да мукъуладисча тартхан, мен бек жаратхан пьесагъа ол саналады. Къаллай кючлю чыгъармады, фортепиано техниканы къалай иги билип жазылгъанды», - дегенди.

«Раймонда» балетни автору, композитор эм критик Александр Глазунов Балакиревни биз айтхан фантазиясын бир башха композиторну музыкасына ушамагъан, киши да къайтарып жазмазлыкъ чыгъармагъа санагъанды. Айтхылыкъ орус балетмейстер Михаил Фокин а, ол музыка бла кёлленип, Петербургда император театрны сахнасында «Исламей» («Асланбий») деген балетин салгъанды. Аны премьерасы 1912 жылда болгъан эди. Бу спектакль битеу Европада кёргюзтюлгенини, къараучуланы жюреклерине жол тапханыны юсюнден тюрлю-тюрлю къыралланы газетлеринде да кёре жазылгъанын айтырчады.