Ата журтундан узакъда жыр такъгъан

Бу кюнледе китап тапкаларымы жыйышдыра, Къудайланы Маштайны бир ненча къол жазмасын тапханма. Ала эски китапланы ичлерине къалай бла тюшюп къалгъанларын билмейме, алай узакъ жыллада тагъылгъан назму тизгинле жюрегими къозгъап, ариу илхамны шагъатлары болгъандыла. Бийик фахмулу, хунерли инсанларыбызны эсгере турмасакъ, аланы атлары унутулуп къалыр деген къоркъуу чыкъгъаны бла даулашырыкъ болмаз. Алайды да, бюгюн КъМР-ни халкъ поэти Беппайланы Муталип къалам къарындашыны юсюнден 2012 жылда жазгъан материалын басмалайбыз.

Аргъамакъ тулпарла кишнеген къыйырсыз, чексиз тюзледе, бийик тёппелеринде солургъа жулдузла къонуучу тауланы этеклеринде минг- минг жыл жашай келгендиле бизни ата-бабаларыбыз. Малла кюте, будай, зынтхы, арпа ёсдюре, кеслерини халал къол къыйынларын ашай, жетгендиле бюгюнлюкге, башха миллетле бла бирге, тюрк тилли халкъла да. Биз бек кёп ат жюрютебиз, алай барыбыз да бир ананы, бир атаны сабийлеричабыз. Аны юсюнден Къулийланы Къайсын бла Чингиз Айт¬матов болмагъанча бек тап айтхандыла: къаныбыз, тилибиз, табыннган къудуретибиз, динибиз да бир. Бизге аны бир заманда да унутургъа жарарыкъ тюйюлдю.

Ол аламат къарындашлыкъны, бирликни да бютюн игирек ангыларгъа, сезерге, тюшюнюрге болушады таулу поэт Маштайны жашау жолу, тутхан иши. Къудай улуну Къыргъызстанны ара шахары Фрунзеде бир къауум китабы къыргъыз, орус тилледе, кеси заманында тохтамай басмаланнганлай тургъандыла.

Маштайны бар тюрк тилли адабиятланы байыкъдырырча кёп аламат назмусу барды. Алай ала ол къойгъан дефтерлеринден ары-бери чыкъмагъанлай, атылгъанлай тургъанлары, сёзсюз, бизни, аны ызындан баргъан назмучуланы, жерге къаратырча шартды. Ол, кёгет жулдузлу тизгинлерин, къой сюрюуле кюте, жыйгъанды, жаратханды, атына миннгенлей, жамычысы да къанатларын къайыргъанлай, къакъгъанлай, учургъанлай.

Тянь-Шань тийресинде 33 жылы ётгенди таулу поэтни, сюйген Чегеминден, Малкъарындан узакъда, кенгде. Алай къыргъыз жери, къыргъыз къудурети аны асыл сют анасыча сюйгенди, ийнакълагьанды. Ёз жашауунда 50 мингден аслам къой ёсдюрген андан сора жер жюзюнде жазыучу не хазна табарса.

Сюрюуюн кютген, шулпулу, сууукъ, узун кюнледе, кеси да сезмеген ууахтылада, аны, не заманда да тёгерегин къуршалагъанлай тургъан табийгъатны кесинден жаратылгъанчадыла ол тизген тизгинле:

Къанжалбаш юйсе,

Желде, боранда,

Къуш къанатыса-

Кийип баргъаннга!

Зауаллы жамычы шуёхуну, тенгини, нёгерини юсюнден быллай ала- матлыкъ, тамашалыкъ, къарындашлыкъ сёзлени андан айталады поэт.

Кертиси окъуна женгил да женгил, бек да бек, не чакъда да санга билеклик этгенлей, кёз-къулакъ болгъанлай тураллыкъ юс кийимди жамычы. От жагъалыкъ, къанатлылыкъ, къанжалбаш юйлей, жылыу берлик да,- жамычы.

Туугъан жерине тартылыу, табыныу, аны кёрюрге, къучакъларгъа термилиу, эштада, бизни таулулукъ къаныбызда, жаныбызда башха халкъладан эсе асламыракъ, кёбюрекми болур деригим келеди...

Къыргъызны айырмалы акъыны Османкъулну жырлары аны Тянь-Шань тауладан ёз Ата журтуна элтгенчадыла. Энди ол баргьанчады тенгши сабийле бла бирге. Чегем тарында:

Уууртларымы да дугъумгъа бояп,

Ол буруннгулу сабийли жолуму...

Къудайланы Маштайны «Жауун жаугъан кече жашлыкъны эсгердим» деген назмусун къайтарып-къайтарып окъуп турлугьунг келеди. Бу чыгъарма огъурлу, булутсуз, чууакъ заманыны сыфатына жазыучуну тансыкълыгъын, сюймеклигин, термилиуюню бийиклигин ачыкълайды. Хар окъуучуну да жюрегин жашлыкъны татлы ууахтысына къайтаргъанчады, анабыз ичирген сютлей, тазалыкъгъа, тазаланыулукъгъа чыгъаргъанчады жангыдан:

Мен къонакъдама бюгече мында,

Османкъулну жырына тынгылай...

Жыр кёзюме суратлана алай,

Исмайыл Этте жырлай тургъанлай.

Жауун а тохтаусуз жауа-жауа,

Атабий арбазда ийнек сауа,

Доммай мени къучакълап олтура...

Мени кёзюме ол кюн келип тура.

Анам ёшюнюне къысып жата,

Ол кече тангым алай тынч ата.

Мени жашлыгъым, къум ауулда,

Эсиме тюшдю бу сакъ жауунда.

Манга жокъду энди аны жетиу,

Файдасызды артдан бушуу этиу,

Кетди жашлыгъым туманнга кирип.

Бармаз Ахманны атына минип.

Ахманнга жокъча жол бу дуниягъа,

Къыйынд жашлыкъгъа артха къайтыргъа.

Алай ол жюрекде жазылып къала,

Бюгюн-бюгече да сакълаулукъ сала...

Не узакъда айлансанг да, не бек иги кёрсенг да сен кеси журтунгдан кенг жерде жашагъанланы ёз къарындашларынгыча къучакъласанг да, алай, жюрегинг бла уа кеси суу аузунгдаса. Нек дегенде, ананг от тиргизген от жагъасыны жылыууна жетген зат жокъду жер жюзюнде!

Алай палахланы, не уллу къыйынлыкъланы да, кишилигинги унутмай, кёлсюзлюкге къарыусузлукъгъа бой салмай, бар санга жетген гурушхалыкъланы ышарыу бла ашырыуда болур, баям, эрликни эм бийик ышаны.

Къаллай огъурлу ёхтемликде себилгендиле къагъыт бетге таулуну жигитлилигин суратлагъан, бизде тауларыбыз болгъан къадарда жашагъанлай къаллыкъ, туудукъларыбызны сабанларын да жарыкъ кюн тюбюнде толкъунландырып турлукъ зынтхыны, фикирни, будайны ур- лукълары. Бошунакъгъа махтаныулукъ мындан кери. Бу «Мен таулума» деген назмуну хар тизгини таулуну батырлыкъгъа элтген атыны тепсей баргъан туякъларыны таурух жюрюшюдю.

Булутну юс терин саууп,

Жауун болуп, жерге жаууп,

Жазда – жауун, къышда – къарма:

Таула барда  – мен да барма!..

Жалил Садыков Къыргъызстанны бек уллу поэтлеринден, драматургларындан бириди. Ол Маштайны кёп назмусун ёз тилине кёчюрюп, газетледе, журналлада басмалагъанлай тургъанды. Къудайланы Маштай Садыковну 50-жыллыгьына мени да нёгер этеди ол уллу байрамгъа барыргъа.

Анда кеси кёзюм бла кёрдюм, сездим, ангыладым эки халкъны да адабият, маданият, санат жууукълукъларын: жюзле бла адам жыйылгъан уллу отоуда, шум-шумаллакъ болуп къалай тынгылай эдиле къонакъбайла хар Маштай айтхан сёзге.

Ма ол деменгили, юзюлмезлик бирлик ючюн жазылгъандыла бу тиз- гинле да уллу термилиулюкде, терен сюймекликде къыргъыз жерине, къыргъыз къудуретине, аны келбетли адамларына. Къудай улун бу огъурлу журтдан айырылыу уахты, баям, назмучуну, акъынны жюрегин, жанын экиге бёлгенчады:

Кёзлерим кёгюнгю кюню болалсала,

Кюнча жеринге къарап туралсала.

Тансыгъымы алгъан болурма анда,

Жеринге кёзлерим кюн болуп тургъанда!..

Кёзлерим жеринги жаууну болалсала.

Битеу жеринги юсюне жауалсала.

Тансыкълыгъымы алгъан болурма анда,

Кёзлерим жеринге жауун болуп жаугъанда!..

Жанынг эрттеден тартдыргъан жеринги кёрюу. Ол заман кимни да эсинде къалырчады. Мен да унуталлыкъ тюйюлме бизни вагонлада ашыгъышлы келгенибизни Къазахстандан. Темир жолну келе, таматаланы хар айтхан сёзлерин ач, кёп заманны ашарыкъ табалмай тургъан адам, ётмек бурхуланы жутханлай, эсибизге, кёлюбюзге ёмюрлеге унутулмай къалырча алалгъаныбыз, битеу санларыбыз ол айтылгьан сёзлеге кеслерин асыры бергенде, бар чархыбыз тынгылагъандан башха затны унутханлары... Кёчгюнчюлени эслеринден бусагъатда да кетген болмаз.

Аллай аламат кезиуню суратлаялгъанды Маштай кесини «Ургъуюкъ» деген назмусунда. Тёппесинде булутла жаратылыучу, жулдузла къонуучу ёмюрлюк къаяны ийилталгъанчады кесини аллына назмучулукъ фахмусу бла аламат поэт:

Ургъуюкъ, ийилчи бери,

Уппа этейим тёппенги.

Ажашып кетген, эрттеги,

Бир жашынгма да мен сени.

Чингиз Айтматов! Дуниягъа белгили, деменгили акъылман. Аны танымагъан къыралыбызда, тышында да хазна адам болмаз. Ленинчи саугъаны, къырал саугьаланы да лауреаты. Къыргъызны халкъ жазыучусу. Бизни жерлешибиз Къудайланы Маштайны ол татлы тенги, уллу шуёху эди. Ала бир бирлери бла терк-терк тюбеше да тургъандыла.

Чингиз Айтматов Къудай улуну уллу илхамлы фахмусун сезип, аны чыгъармачылыкъ ишине бийик багъа бичгенди. Маштайны Къыргъызстанда чыкъгъан китапларыны бирине ал сёз да ол жазгъанды. Мен сёзюмю ахырында Малкъарны, Къыргъызны да уллу поэтини юсюнден Чингиз Айтматовну айтханы бла сизни шагьырей этерге сюеме:

«Кавказ кеси бешик жырлары бла къучагъында кёп акъылман ёс- дюргенди. Бу жер болгъанды Мекка, Медина да, бийик илхамлы орус жазыучулагъа. Бери терк-терк келе тургъандыла Пушкин, Лермонтов, Толстой, Тихонов...

Бу сыйлы жерде ёсюп тебиреген гюлню юсюнде уя салгъан булбул а – малкъар поэзияды. Ол гюлню чапыракъларында жаратылгъанды Маштай да. Алай аны, чапыракъныча, юзюп, тургъан, туугъан тамырларындан алып кетеди къара жел къайгъылы кенгликлеге.

Болсада, къара жел аны не бек кёкге суууруп кюрешсе да, жуталмайды, гунч эталмайды. Кёк теренинде аны учуп баргъанын кёрюп, къысады кеси къоюнуна чапыракъны акъ булутчукъ (Ала-Тоодан Кавказгъа келген къонакъ). Аны болушлугъу бла тюшеди ол бир Жер - Суу Анасыны къоюнундан, бирси Жер-Суу Анасыны огъурлу къучагъына.

Отну бир заманда да мамукъ бла ёчюлталлыкъ тюйюлсе –  жаланда жарыкъдан-жарыкъ жана барлыкъды ол от. Тюз аныча эди Маштайны фахмусу да. Таулу жашны юсюне къыйынлыкъны ауур ташы аууп басса да, къысыр, гыйы ташны эки жарып, аны уллу илхамыны гюлю чыгъады, къудуретни жарыкълыгъына.

Кавказ бла Ала-Тоону къучакъларында ёсген Къудайланы Маштай, алайсыз да ёчюлмезлик от эди. Бизни къыргъыз жазыучула кеслерин иги жанындан кёргюзталгъандыла аны аламат, тамаша, таза ёнюн эшиталгъанлары бла, деберин кётюре билгенлери бла да.

Маштай Кавказда туугъан эсе да, ол жюреги, ниети, фахмусу, къудурети бла да бизникиди!» - дегенди Чингиз Айтматов.