ОРУСБИЙЛАНЫ ИСМАЙЫЛ – МАЛКЪАРНЫ ЁХТЕМЛИГИ

Онтогъузунчу ёмюрню экинчи жарымында Малкъаргъа бир тюрлю бир жумуш бла келген россейли жолоучула, араларында белгили алимле, тарыхчыла, этнографла, картографла, адабиятчыла, композиторла, биологла да, кёп болгъандыла. Келгенлени барысына да Бахсан ауузунда Орусбийланы Мырзакъулну жашы Исмайыл къонакъбайлыкъ этгенди.

Ол кеси, аны къарындашлары Хамзат бла Асланбек, жашлары Сафар-Али бла Науруз да халкъыбызны тарыхын, культурасын, жашау болумун, къылыкъ хунерин битеу дуниягъа билдирген, алгъа узакъ къарагъан адамла эдиле. Композиторла Сергей Иванович Танеев, Милий Алексеевич Балакирев, тарыхчы социолог Максим Максимович Ковалевский, орус жолоучу П. Остряков, россей геоботаник Дубянский Владимир Андреевич, художник Николай Александрович Ярошенко, фольклористле Евгений Захарович Баранов да малкъарлыланы, биз жашагъан жерни юслеринден асламыракъ билирге сюйгенлени санында болгъандыла.

Сергей Иванович Танеев, жыйырма сегиз жылында Москвада консерваторияны директоруну къуллугъуна салыннган белгили композитор, Петр Чайковскийни сюйген сохтасы, бери келгенини юсюнден малкъар халкъ чыгъармачылыкъны юсюнден «О музыке горских татар» деген тинтиу ишин жазгъанды.

Ол 1885 жылны жайында жолоучу нёгерлери тарыхчыла эм этнографла Максим Максимович Ковалевский эм Иван Иванович Иванюков, суратчы Дмитрий Иванович Ермаков, ингилизли жолоучула Емс бла Смит бла бирге, Сванетиягъа ётюп бара, Орусбийлада тохтагъанды.  Бу экспедиция алыкъа Россейде толу белгили болмагъан кавказ халкъланы жашауларыны юсюнден билирге деп атланнган эди.

Ала Урусбий улуна Нарсанада тюбегендиле. Муратларын айтханда, ол, аталыгъы Жерештиланы Азаматны алагъа нёгер этип, Къынгыр-Сыртны юсю, Шаукам сууну жагъасы бла Бахсан ауузуна ётдюргенди. Орусбийлада алагъа Исмайылны къарындашы Магомет тюбегенди. Жумушларын тындырып, ингирге Исмайыл ызларындан кеси да жетген эди. Жолоучула анда тёрт кюн солугъандыла.  Ол заманны ичинде таулуланы жашау халлары, адет-тёрелери, культуралары бла да шагъырей болгъандыла, кёргенлерин, эшитгенлерин къагъытха тюшюргендиле.

Тепсеу, жыр айтыу, оюнла кёргюзтюу дегенча, аллай затла бла къонакъла эрикмезча этгендиле. Юйню иеси кеси къыл къобузда ойнап, Сергей Иванович да скрипкада согъуп, концерт кёргюзтгендиле.

Сергей Иванович Танеев, Орусбийланы Исмайыл айтып, ноталары бла жыйырма халкъ жыр жазып алгъанды. Ючюсю – нартланы юслеринден. Ала аны ол алда сагъынылгъан «О музыке горских татар» деген ишине киргендиле. Бу тинтиу иш М. М. Ковалевский эм И. И. Иванюков жыйышдыргъан «У подошвы Эльбруса» деген очеркле жыйымдыкъгъа киргендиле. Автор анда таулула хайырланнган музыка инструментлени да суратлайды. Ызы бла Орусбий улу къуралыу кезиулерине кёре, ол жырланы тёрт къауумгъа юлешгенин билдиреди.

Къонакъбайыны юсюнден а Сергей Танеев былай жаза эди: «Орусбийланы элни таматасы Исмайыл Мырзакулович, не жаны бла къарасанг да, аламат адам… битеу Кавказны, тюрлю-тюрлю миллетлени адет-тёрелерин, эски, жангы да макъамларын билген, тарыхдан, географиядан да, Бокльден, Дарвинден, башхаладан да ангыламы болгъан…  Ол кавказ таурухланы ахшы билгенледен биринчисиди. Исмайыл айтып, мен жыйырма жыр жазып алгъанма.  Князь аланы макъамларын къобузда (къыл къобузда) ойнагъанды …»

Сергей Иванович Танеевни бу ишини къол жазмасы «Кавказ, 1885, 25 июля, Урусбиевский аул» деген белгиси бла Клин шахарда Петр Чайковскийни музейинде сакъланады.

Милий Алексеевич Балакирев, белгили орус композитор, «Могучая кучка» деген музыка чыгъармачылыкъ бла кюрешгенлени бирлешдирген къауумну таматасы, юч кере келгенди Кавказгъа. Ол Орусбийланы Исмайыл бла 1863 жылда Нарсанада танышханды эм таубийни аны аллында жылда бери келгенде къурагъан романслары, «Тамара» деген симфониясы бла да шагъырей этгенди. Милий Алексеевич артда Орусбий улу, алагъа тынгылап, композиторну ишлерине багъа бергенин сюйюп эсгере эди.

Ол "Записи кавказской народной музыки" деген ишинде былай айтады: «Кавказда халкъ музыканы жыйышдыра айланнганымда, бир князь бла танышханма. Ол манга терк-терк келип, скрипкагъа ушагъан инструментде (къыл къобуз, баям) халкъ макъамланы согъуучу эди. Аладан бирин – «Исламей» деген тепсеу макъамны жаратып, мен аны фортепианогъа жарашдырыу ишни башлагъан эдим…»

Максим Максимович Ковалевский, белгили орус тарыхчы, социолог, Къырал думаны эм Къырал советни члени, Императорну Санкт-Петербург академиясыны академиги, кёп кере болгъанды Бахсан ауузунда Орусбийлада. Ол Исмайылны юсюнден былай жазгъанды: «Орусбийланы Исмайылгъа элли тёрт жыл болады, алай князь жыл санындан жаш кёрюнеди. Бир заманда бир ауругъанма деп, аны эсинде жокъду. Битеу жашауу да Кавказда ётгенди. Школгъа жюрюмегенди, жаланда арабча окъуйду, болсада тарыхдан тынгылы билими барды. Китапланы уа анга, элге келселе, жашлары окъуйдула. Князь бурун хапарланы, таурухланы иги биледи, Кавказда жашау къалай башланнганыны юсюнден, аны алгъыннгы къадарындан кёп тюрлю оюмла бийлейдиле акъылын. Князьны эси уа бек сейирликди, ол бир кюн, орус адабиятны юсюнден ушакъ баргъанда, кесини оюмуна шагъатха Добролюбовну жазыуларындан цитатала келтиргенди. Тау татарлылада Орусбийланы Исмайылны атындан белгили жокъду. Князьны юсюнден сёз баргъанда, ала: «Андан иги ким эталлыкъды?» – дей эдиле. Ол биринчи жигитди, биринчи тепс
еучю, биринчи музыкант, биринчи темирчи, биринчи чурукъчу, агъач уста, токарь эм д.а.к. Татарлыла бютюнда бек аны акъылына, амал таба билгенине сый бередиле. Князь халкъын сюеди эм аны юлгюге келтиреди… Халкъы бла аны арасы игиди, аны юйюню эшиклери не заманда да ачыкъдыла, бир кюннге уа бери ондан артыкъ адам келе болур, жашау болумларыны юсюнден князьдан оноу соруп…» ".

П. Остряков, орус жолоучу, къарачай-малкъар нарт таурухланы Орусбийланы Исмайылны жашлары Сафар-Алий бла Науруз айтып жазгъанды.  Ала анга бизни жыр искусствобузну, таулу халкъ жырчыланы, жамауатда алагъа берилген сый-намысны юсюнден тынгылы хапар айтхандыла. Октябрь революциягъа дери къарачай-малкъар нарт эпосну юсюнден басмаланнган биринчи иш П. Остряковну болуп чыгъады.  Тау бийлени юслеринден ол былай айтады: «Алагъа ана назмучулукъну эсгертмелери бек багъалыдыла, ол жырла, орус тилге кёчюрюлюп окъуна сакъланмазла, аллай адам табылмаз деп, ала бек къоркъадыла…»

Халкъ чыгъармачылыгъыбызны юсюнден айта туруп, орус жолоучу: «Къаллай уллу фантазияды бу! Къалай суратланады табийгъат! Къаллай уллулукъ барды мында! Таурухлада, назмучулукъ жанындан сора да, дин эм тин байлыкъны, харкюнлюк жашауну, мифледен бюгюннге дери тарыхны билирге боллукъду. Нек дегенде, аланы жашауларында бир тюрлю бир магъаналы зат болуп, Гомер аны жыргъа салмай къоймагъанды. Ол жыр а бир тукъумдан бирине ёте барады…»

Остряков нарт жырланы хар бирини да энчи макъамы болгъанын чертгенди.

Дубянский Владимир Андреевич, россей геоботаник, биология илмуланы доктору, Санкт-Петербург къырал университетни профессору, Кавказ тау обществону члени, Орусбийлада къонакъбайлыкъны кенглигине бек сейир эте эди. 1917 жылда ол былай жазады: «Шимал Кавказда Орусбийланы князьланы тукъумлары, сёзсюз, туугъан тауларындан, Россейден да узакъда белгили сыйлы тукъумду. Бийик таулу Кавказгъа, Минги тауну тийресине Россейден, башха къыралладан да кёп алим, жолоучу да келгенди. Ол Орта Кавказны тюз да жюрегине тюшгенледен, дуниясын алышхан князь Исмайылны неда аны кесине тийишли, бюгюн да жашап тургъан жашы Науруз Исмайыловични – ары келгеннге не заманда да къонакъбай болургъа, болушургъа хазыр адамланы – атларын ыразылыкъ бла сагъынмагъан бири да жокъду».

Ма аллай жандауурлугъу, билими, жашаугъа къарамы болгъаны ючюн Орусбийланы Мырзакъулну жашы Исмайыл Орус География обществону сыйлы членине айырылгъан эди. Анга дагъыда орус патчахны ыразылыгъы бла Святой Станиславны 3-чю даражалы ордени берилгенди.

Николай Александрович Ярошенко, орус художник XIX ёмюрню сексенинчи жылларында Нарсанада жашагъанды. Аны Орусбийланы Исмайыл бла отставкада полковник Д.О. Аглинцев танышдыргъан эди.  Аны «Песни о минувших делах» деген уллу суратыны артында «1882 года, 4 августа, в доме Урусбиевых» деп жазылыпды. Суратны тинтгенле айтханнга кёре, ол князьны юйюдю. Анда Николай Александрович кёп кере болгъанды. Ортада, аякъларын да тюбюне жыйып, жырчы олтурады. Аны тёгерегинде уа, миллет кийимле бла, беллеринде къамалары бла таулула олтурадыла. Аламат ишленнген агъач тапчанда таубий кеси олтурады, от къатында уа акъ чалмасы бла акъсакъал.  Ала бары да эрттегили жигитлик жырлагъа тынгылай турадыла.  Ол затны аланы от жарытхан мудах бетлери айтады. Аны ючюн тууадыла жигитле – аланы юслеринден ёмюр ётгенде да, быллай жырла айтылып турурча. Кёпле таубийни сыфатында Орусбийланы Исмайылны таныгъандыла.

Художник дагъыда Минги тауну, аны тийресини да бир ненча суратын этгенди. Ала бары да Николай Александрович Кавказны, аны эрттегили тарыхын, ол кеси кёрген кюнлени юслеринден айтадыла. Уллу художниклени ичинде да къыйынды Ярошенкоча бийик усталыгъы болгъан адамны тапхан. Ол уллу адам Орусбийланы Исмайылны, аны жашларыны да шуёху эди.  

Евгений Захарович Баранов, белгили журналист, фольклорчу, этнограф, 1891 жылда Бахсан ауузунда Орусбийлада болгъанды. Андан къайтхандан сора, ол «Терские ведомости» деген газетде «Поездка в Урусбиевское общество горских татар» деген, малкъарлыланы жашау халларын, культураларын, тарыхларын ачыкълагъан очеркин басмалагъанды.  Анда ол жыллада дуниясын алышхан Исмайыл Мырзакуловични юсюнден кёп ариу сёз айтылады. Таулула сюйген, сый берген бийлерине атап, жырла такъгъанларын, ол жюрек халаллыгъы чексиз, бек акъыллы адам болгъанын, тыш къыралладан, Россейден келгенлеге да мангылай жарыгъын къызгъанмагъанын да чертеди анда.  

Евгений Захарович Исмайылны къарындашы Хамзатны жау-бишлакъ заводу болгъан жерде жашагъанды. Ол къонакъбайы отставкада полковникни юсюнден хапарлай: «Хамзат, таулулагъа тёрели жарыкълыгъы бла мени кече къалыргъа юйюне чакъыргъанды. Мен сюйюп ыразы болгъанма. Бишлакъ этген жерде, ол а юйню къошулгъан жаны эди, балконнга чыкъгъаныбызда, алайда къайнай тургъан самоварны юсюне келип къалдыкъ. Ол чыммакъ акъ жабыу жайылгъан юч аякълы азият столда сюеле эди…»

* * *

Бахсан ауузунда Орусбийлада, керти да, кёп жолоучу болгъанды.  Алагъа деп, Мырзакъулну жашы Исмайыл энчи къонакъ отоу ишлегенди. Анда болгъанланы эсгериулерине кёре, ол оруслу байланы-бийлени аллай юйлеринден кем тюйюл эди: къабыргъалары – обояла жабышдырылып, юй тюбю – къанга, таза мияла терезелери.  Столгъа орус адетдеча, алай берилгенди табакъ-къашыкъ.

Россейни, башха къыралланы да белгили адамлары бла тюбешип, Орусбийланы Исмайыл аладан кёп затха юйреннгеннге санагъанды кесин. Ала уа сейирлик хапарчы, эрттегили тарыхдан кёп билген, таурухланы, жомакъланы устасы Исмайылгъа тюбеп, андан битеу кавказ халкъланы юслеринден хапар алгъандыла, аны бийик адамлыгъына сейир этгендиле.