"Чайны хар тюрлюсю кесича энчи хазырлау амалы барды"

Алгъын таулуланы таула бла, тёгереклеринде табийгъат бла байламлыкълары бек къаты болгъанды. Кырдыкладан чайла ол эртте заманладан келедиле. Туристле да тау элледе аш–суу жерледе кырдык чайны излейдиле: анда тауланы ариу ийислери, табийгъат татыу табадыла. Алай тёрели чай да аш отоуну бийлегени баямды.

Къулбайланы Хаулат Перинатал арада акушерка болуп ишлейди. Аны ашха-суугъа усталыгъына да адамла бийик багъа бичедиле. Алтын къоллу Хаулатха заказла этедиле, къонакълары уа, ашларындан сора да, чайына сейир этедиле. Биз татыулу чайны хазырлау жорукъларын билир умут этип аны бла тюбешгенбиз.   

- Хаулат, сизни акъылыгъызгъа кёре, чайны хайырлылыгъы неди?

- Чайгъа къаллай эсе да бир энчи кюч берилгенди. Ол хошлукъ келтиреди, багъады, арыгъанынгы кетереди. Кёбюрек ишлединг эсе – кесинге чай саугъала. Аурусанг да, кесинги чай эм бал бла багъаса. Акъылынгы башынга жыялмай, ишлеп башлаялмай эсенг, чай ич халынг игирек боллукъду.

Бир бирни иги танымагъан адамла бир бирге чай ичерге къонакъгъа барадыла: ол танышыуну биринчи амалыды. Чай болгъан столда адамла бир бирлери бла ачыкъ ушакъ этедиле, инсанланы болумлары сабыр, хош болады.

Орта Азияда быллай ангылам барды: «Чайны, хурмет этип, къуюу» (чайны адыргъа азчыкъ-азчыкъ къуюу. Ол аз-аздан бошалгъандан сора уа, къонакъгъа исси чайны, къайтарып-къайтарып къуядыла). Таулула да Азиядан сора кырдык чайны къоюп, къара чайгъа кёчгендиле. Алай арт заманда биягъы кырдык чайны хайырланадыла.

Къытайда бек гитче пиалачыкъла бла жаланда исси чайны къуюп ичедиле. Чайны 200-граммлыкъ кружкагъа къуюп берсегиз, къытайлыла арталлыда жаратырыкъ тюйюлдюле.

- Гитче чайникледен къайсы игирек болур?

- Топуракъдан ишленнген чайникле игидиле. Алада  къара улунла(жарым ферментли этилген къара чайла) иги жибитиледиле - чыгъадыла. Дагъыда бусагъатда битеу тюкенледе чай колбала сатыладыла. Ала тешикчиклери болгъан эки мияла цилиндрден къураладыла, аланы башлары жабыладыла, экинчиси биринчисини ичинде орналады. Бу адырда не тюрлю сортлу чайны да жибитген бек тынчды.

- Бир–бирле чайны биринчи чыкъгъанын тёкген этедиле.

- Билгенибизча, кырдыкны юсюне къайнар суу къуюлады. Алай сортну ферментлилиги къаллай бир бийик эсе, сууну температурасы аллай бир исси болургъа керекди, деген оюм барды. Ферментлери бек къарыусузла болгъанлагъа жашил, акъ эм сары чайла саналадыла, аланы юслерине 60-80 градуслу исси суу къуюлургъа керекди, улунлагъа – жарым ферментли чайлагъа, исси суу, аланы ферментлиликлери къаллайла болгъанларындан хыйсап этилип, къуюлады исси суу, къара чайны юсюне уа - бек исси суу, пуэрлени (ферментле орталыкъ чайланы) кофенича, къайнатыргъа керекди.

Биринчи заварканы (кырдыкны юсюне исси суу къуюлуп, 1,5–2 минут озгъандан сора хазыр болгъанны) къызгъанмай, тёгюп къояргъа керекди. Башда айтылгъан кезиуню ичинде  чайны чапыракъчыкълары ачыладыла. Жашил чайдан заварканы беш кере да жарашдырыргъа болады.

- Хар къыралны кесини тёрелери-адетлери барды да аны бла байламлы?

- Хау, Россейде чай ичгенде ушакъ этедиле, Японияда уа арталлыда сёлешмей олтурадыла, къытайлыла уа аны сагъыш, оюм этиуге жоралайдыла.

Къытайда жаланда сортлагъа эм чайны жарашдырыугъа угъай, олтургъан жерлерине да уллу магъана бередиле. Чай юйчюкле эм жапмачыкъла, тёреде болгъаныча, бек ариу, айбатлы жерледе ишленедиле: терек бахчала чакъгъан, чыпчыкъла жырлагъан жерле сайланадыла бек алгъа.

Къытайлыла чайны хар кюн ичедиле, чай ичиуню, бек белгили ишлеге жоралап да къурайдыла. Сёз ючюн, биреу башханы жанына тийип, жюрегин къыйнагъан эсе, андан сора сокъураннган эсе, ол адам бла жарашыр ючюн анга чай ичиреди – кечгинлик тилейди. Жангы юйюр къурагъан жаш бла къыз тойларында, жангы жууукъ юлюшлерини хар бирин да чай бла сыйларгъа керекдиле.

Сыйлау чайны ким эсе да биреу ичмей къойса, ол осал белгиди – ол адам жангы юйюрню къуралгъанын жаратмайды.

Биз, таулула, ингир сайын чай ичерге жыйылсакъ, юйде хар затны юсюнден да айтабыз. Ол бизни юйюр заманыбызды. Бусагъатда хар ким ишде, окъууда болгъанлары себепли, аллай ингир жыйылыула бек магъаналыдыла.

Байсыланы Марзият.
Поделиться: