АХШЫЛАНЫ САНЫНА КИРГЕН ТАУЛУ

Къабарты-Малкъарда, андан тышында да белгили этнограф эм краевед Шаханланы Тимур халкъыбызны билимли, хатерли, маданиятха къуллукъ этген интеллигент жашларындан бири эди. Аны эсгериу не заманда да жюрегинги жылытады.

Ал атламла

Ол 1917 жылда 12 мартда Владикавказда туугъанды. Аны атасы  Уллу эм Гитче Къабартыны бла Малкъарны Беш да Тау элини юристконсульту, халкъны жакъчысы, Кавказ, Россей жамауатлада да белгили Басият бий, Абайны жашы, болгъанды. Анасы уа – Малкъарукъланы Дадашны (Ислам) къызы Джан.

Дадаш миллетини къолайын ёсдюрюрге, таулу жашланы бла къызланы билимли этерге жол ишлеген малкъар бий эди. Халкъны эсинде прогрессив оюмлары, ишлери бла къалгъанды.

Басиятха жаш туугъанда, анга ат атаргъа сюйгенлени саны бир да болмагъанча кёп эди. Атасы жашчыкъгъа Тамерлан атайым деп тургъанлай, Бакуда жашагъан нефтепромышленник шуёху Муртаз Мухтаров, Шаханланы алгъышлай, жаратылгъан балагъа Теймурлен деп атагъыз деп тилегенди. Сора Басият, шуёхуна намыс этип, къагъанакъгъа ары-ары да келишген Тимур деген атны бергенди.

Тынчсызлыкъ, кёчгюнчюлюк

Жарсыугъа, Малкъар да, Къабарты да ауузуна къарагъан Шаханланы Басият, Екатеринодар (бусагъатда Краснодар) шахарда канцелярияны таматасы эм «Къобан» газетни редактору болуп ишлей тургъанлай, жангыз жашчыгъына тамам эки жыл толгъан кезиуде дуниясын алышханды. Ол Барамтада (Вольный Аул) къабырлада жатады.

Ол уллу бушуудан сора кёп турмай, ана жанындан аппасы Малкъарукъланы Дадаш, баям, революцияны къаугъалары тынчайтмай, уллу юйюрю бла Нарсанагъа кёчгенди. Анда ала онеки-онюч жыл жашагъандыла.

Шаханланы Джан бла аны жашы Тимур да ол жыллада ала бла бирге болгъандыла. Нарсанада Джан Гитче Къарачайны потребительский обществосуну правленини члени болгъанды. 1921 жылда окъуна, тёртжыллыкъ жашчыгъын анасына-атасына къоюп, Наркомнацны салон-вагонунда Москвагъа барып, андан иги кесек мануфактура келтиргенди. Аллай уллу ишни тындыргъаны ючюн биригиуню таматаларындан  кёп ыразылыкъ да алгъанды.

Болсада 1932 жылда былагъа Бакугъа кёчерге тюшгенди.

Къарындаш халкъны арасында

Бир жанындан, баям, озгъан ёмюрню 30-чу жылларында къолларында жукъ болгъанны кесине, сабийлерине да ата журтларында тынчлыкъ жокъ эди. Бирси жанындан, тамам ол жыллада Дадашны эки къызы – Фатима бла Даута – Бакуда Азербайджан къырал университетни медицина факультетине, тамата жашы Исмайыл нефть чыгъарыу жаны бла мастерге,  Солтан а, кичиси, – аскер училищеде окъургъа киредиле.

Джан а, Тимурну анасы, Азербайджанны ишчи комитетинде урунады, тиширыуларыны къырал ишге чыгъаргъа таукеллендиреди. Ызы бла кооперация системагъа кетип, 8-чи март атлы тиширыу артельле къурайды. Бир къауум заманны «Умелец» биригиуню таматасы болуп да турады.

Шахан улу Бакуда Моллаланы Магометни жашлары Давлет-Гирей эм Мурат бла шуёхлукъ жюрютюп тургъанды. Дагъыда бар эдиле анда таулула – Моллаланы Магометни бла Исхакъны юйюрлери.

1934 жылда туудугъуну къолунда къарт атасы Дадаш ёледи. Ол заманда Тимур 3-чю совет школда окъуй эди. Аны ары орнатыргъа Абайланы Ханифаны къызы Гариб-Солтан Меликова болушханын ол бир заманда да унутмагъанды, башын акъ басханда да анга ыразылыгъын айтып тургъанды.

Сайлауну жолунда

Шахан улу школну бошагъанлай Ленинградда тыш къыралла бла сатыу-алыу этген жаны бла билим берген институтха кирирге умут эте эди. Алай анасы ол шахарны мылы хауасы жашыны саулугъуна заран болур деп къоркъуп, аны ары жибермейди.  

1935 жылда ала Москвагъа келедиле эм анда хаух фатарда тохтайдыла. Тимур окъургъа Адабият институтха киреди. Бир къауум заманны анасы да, ол да Абайланы Мисостну къызы Жаннет бла аны баш иеси Владимир Георгиевич Островский чакъырып, алада жашайдыла. Артда атасыны шуёху ЦК ВКП(б)-да миллет школну секторуну башчысы,  «Газават Шамиля» деген белгили китапны автору Алибек Тахо-Годи бла Мисостну киеую болушуп, окъуй тургъанлай  СССР-ни халкъларыны музейине ишлерге киреди.

Урунуу жолуну башында

Анда миллет адамла уруна эдиле. Аланы арасында дюгерли тарыхчыла, этнографла эм кавказовед алимле Георгий Кокиев бла Батраз Гарданов, ногъайлы тарыхчы, этнограф Эдигей Мансуров.

1936 жылда Шаханланы Тимургъа VIII Чрезвычайный съездни Кавказдан келген делегатларына Москваны кёргюзтюрге буюрадыла. Ызы бла ол «Орденли Къабарты-Малкъар» деген экспозицияны хазырларгъа болушады. Анга къараргъа келген Бетал Калмыков, Тимурну ким болгъанын билгенде, хо да ишле деп, ыразылыкъ бергенча, инбашындан къагъады. Алай ол тюбешиу игилик келтирмезин барысы да ангылагъан эдиле ол кюн.

1937 жылда Тимур, этнография материалла жыя, Нальчикге келеди. Мындан Къумукъланы Салих бла бирге Ессентуклагъа баргъанлай, совет къуллукъчу Зокаланы Тейип, адам ийип, Б. Калмыков аны тутаргъа бегим чыгъаргъанын билдиреди. Алай бла, Шахан улу терк окъуна артха кетеди.

Малкъар халкъны биргесине

Алай Москвада да жокъ эди тынчлыкъ – ол кезиуге музейни кёп ишчилери тутулуп эдиле. Шахан улу Бакугъа къайтып, анда Азербайджанны тарыхыны музейине ишлерге киреди эм юристге окъуп, бийик билим алады.

Уллу Ата журт уруш башланнганда, тёрт кере да Тимурну военкоматха чакъырып, кёзлери иги кёрмегени ючюн артха къайтарадыла. 1944 жылда 23-чю майда уа Бакуда болгъан таулуланы Къазахстаннга кёчюредиле.

Тимур бла анасы Талды-Курганда юч жыл турадыла. Жаш областьны адвокатларыны коллегиясында ишлейди. Юч жылдан сора органлада ишлеген кёчгюнчюлени къуллукъларындан кетередиле. Шахан улу Алма-Атада адабият окъууун андан ары бардырады. Ызы бла кесине татарлы деп жаздырып, Москвагъа тебирейди.

Къайсын бла Тимур

Фрунзеде тохтап, юч кюнню Къайсын бла турады. Аланы къалай танышханларыны юсюнден Шахан улу кесини эсгериулеринде былай жазады: «Самолётдан тюшгенимде, аякъ кийимни ариулаучугъа барама. Чурукъларымы жылтыратыргъа. Ала уа, белгилисича, тёгерекде болгъанны иги биледиле. Аны будкасы «Къызыл чайхана» деген кафеден узакъ болмай сюеле эди. Аны аты Ханафий эди, миллети уа – азербайджанлы. Мен Бакуда юйреннген эдим да, аны бла аны ана тилинде сёлешгеним чурукъчуну бек къууандыргъан эди. Ол заманда мен Къайсынны юсюнден сордум.

Ол аны таный кёре эдим: «Ма кеси да!» Къасын чайханадан чыкъгъан эди. Мен аны аллай болуп артда бир заманда да кёрмегенме, башын да ёрге тутуп, ёхтем атлай, чачын да жел тарай. Алай танышханбыз. Мен ары дери аны хапарын эшитип таный эдим. Къайсын, саламлашып бошагъанлай: «Тимур, сенмисе?» – деп соргъан эди. Ол да биле кёре эдим мени юсюмден. суратымы да кёрген эди…».

Ол эки кенг билимли адам шуёхлукъларын жашау узуну бийикде жюрютгендиле. 70-80-чы жыллада Нальчикни ара орамында, солуу паркында да аланы бирге терк-терк кёрюрге боллукъ эди.

Амал билген – амал бла…

Москвада Тимур Женгил промышленностьну министерствосунда юрисконсульт болуп ишге киргенди. 1953 жылда анасы Джан жашына келгенди. Анда бир кесек жашап, артха, Алма-Атагъа ала бирге къайтхандыла.

Бир-эки айдан Шахан улугъа жангы къыйын сынау тюшгенди – ол жанындан сюйген анасын асырагъанды.

Ол бушуу кюнлеринде аны кесин тутуп, область управлениягъа келтиргендиле. Баям, жалгъан паспорту, башха «гюняхлары» ючюн да жууапха тартырыкъ болур эдиле, алай заман тюрленнген эди.

Соруу этгенден сора, Аллахны ахшылыгъындан, анга таулуду деп жазылгъан жангы паспорт бергендиле.

Андан сора Алма-Атада Тимур Культура юйню ишлерге къатышханды.

Ата журтда

1958 жылда Нальчикге къайтып, андан ары краевед музейде ишлеп тургъанды. Бусагъатда анга миллет музей дейдиле. 1965-1977 жыллада Тимур илму жаны бла музейни директоруну орунбасарыны къуллугъунда ишлегенди. Миллет музейни жангы мекямы да ол кезиуде сюелгенди. 1977 жылда уа аны тарых эм культура эсгертмелени сакълау обществону таматасыны къуллугъуна салгъандыла. Бий тукъумданды деп, анга чырмау этгенле да болгъандыла. Алай иги адамгъа не заманда да жакъчыла табылгъандыла.

Шахан улу, анда ишлеген жылларында, ара шахарлада алгъан сынауун да хайырлана, тау эллеге экспедициялагъа жюрюп, кёп ёмюрлю тарыхыбызны ызын ызлаугъа къурман этгенди жашауун. Аны юсюнден ол музейге жыйгъан экспонатла айтадыла.

Алай жюрюгенинде тюбешиулерин, кёрген затларын суратлап, Тимур «Записки краеведа» деген китабын да чыгъаргъанды.

Жашау анга насып да бергенди

Шаханланы Тимур, жамауат ауузуна къарагъан атасы Басиятча, халкъын сюйген, аны тарыхын жер юсюнде сакълар ючюн не заманын, не кючюн, не тюрлю онгун да  аямагъан, кенг билимли, жарыкъ, ахшыланы санына кирген интеллигент адам болгъанды. Къырал махтау жаны бла аны къубултмагъанды. Жашау а анга къылыкъ хунери бюгюн да кёплеге юлгю болгъан юйдегиси Шаханланы (Мызыланы) Нафисатны бетинде ариу насып берген эди.

Жарсыугъа, аланы жангыз жашлары Инал, замансыз кетип, ата-анасын мудах этгенди. Ол уллу бушуу жюрегин басхан Тимур эки жылдан кёп жашаялмагъанды. Туудугъу Арсений Нафисатны ийнагъыды.    

Басиятны юсюнден: «Тюз ниетли, умутуна жетиуде таукел, ишин тынгылы этер ючюн ырысхысын къызгъанмагъан, жугъун аямагъан, халал, бир кесек женгилирек, уялчагъыракъ, сёз айта билген адам», – деп айтылады. Аны жашы Шаханланы Тимур, атасына ушап, дуниябызны жарыкъ да, бай да этгенди.

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: