Сынауланы, ачлыкъны эмда жигитликни, чыдамлылыкъны 872 кюню

8 сентябрьде Ленинград фашистлени къуршоууна тюшгенди

Ленинград - кишиликни, къатылыкъны, жашаугъа термилиуню, ышаныулукъну юлгюсюдю. Уллу Ата журт урушну ал кюнлеринде душманны къуршоууна тюшюп, ленинградчыла 872 кюнню бла кечени ичинде ачлыкъны, сууукълукъну сынагъандыла, хар кюн да ёлюмню кёзюне къарап жашагъандыла. Алай шахар ол къыйынлыкълагъа чыдагъанды, душманнга баш урмагъанды, даражасын тас этмегенди.     

«…бишген алмача…»

Гитлер битеу дуниягъа: «Ленинград, бишген алмача, къол аязыма тюшергин ашыкъмай сакъларыкъма», - деп махтана эди шахарны къуршоугъа ала. Алай ол муратына жеталмагъанды, анга былайда умутун юзерге, аны бла бирге уа совет халкъны къатылыгъын сынаргъа тюшгенди.  

Немесли командование къыш сууукъла жетгинчи Ленинградны, Минскни, Киевни зорларгъа муратлы болгъанды. Гитлер алай бла урушну терк бошарыгъына, совет къыралны чырмаусуз зорларыгъына ишексиз эди. Немесли аналитикле уа бу хорлам  совет аскерчилени кёллерин сындырыргъа, коммунист ниетлени бузаргъа онг берлигин жаза эдиле. Алай бла уа  фашистле Москваны ахырда къыйналмай аллыкъларына толу ийнаннгандыла.

Ленинград - революцияны «бешиги», совет къыралны мурдору. Фюрер анга къалай тёзерик эди? Ол къыралны шимал ара шахарын мурдоруна дери бузаргъа, мамыр адамла бла бирге жер башындан жокъ этерге буйрукъ бергенди.  

Авиабомбардировкала, атышыула, чачдырыула...

Чабыуул 1941 жылда 10 июльда башланады, 8 сентябрьде уа ол къоршоугъа тюшеди. Аны душмандан эркин этер  ючюн а совет аскерчиле юч жылны къазауат бардыргъандыла: блокада 1943 жылда 27 январьда кетерилгенди.

Тарыхчыла санагъанларыча, фашистле шахаргъа 150 минг артиллерия топ, 107 минг фугас топ атхандыла, 3 минг мекям жер бла тенг этилгенди. Алай ленинградчыланы жигитликлерини хайырындан баш магъаналы эсгертмеле, тарых мекямла сакъланнгандыла. Сёзге, Аничков кёпюрден атланы эсгертмелери тешилип, аланы жер тюбюне басдырылгъан эдиле.   

Блокаданы ётмеги

Блокаданы кюйсюзлюгю ачыкъ белгили болгъунчу, адамлагъа ётмек жетер тенгли бир юлешиннгенди. Алай ун аз бола баргъаны бла  аны ёлчеми къысхартылады: ишчилеге кюннге 250 грамм берилгенди, сабийлеге бла ишлемегенлеге уа – 125 грамм. Алай анга ётмек деп айтхан да къыйынды. Шёндюгю эркинликге юйреннгенле аны ауузгъа да алаллыкъ тюйюлдюле: къара будайгъа бла зынтхыгъа целлюлоза, солод, аныча башха къошакъла этилгендиле. Аны ючюн а ётмек ачы эм къап-къара болгъанды.   

Алай битеу сынаулагъа, къыйынлыкълагъа да къарамай, ленинградчыла Хорламны къолдан келгенлерича жууукълашдыргъандыла. Хар кюнден да шахарчыла жаралы болгъан аскерчилеге къанларын бергендиле, алай тёленнген ахчаны алмай, фронтха жыйгъандыла. Артда бу ахчагъа «Ленинградны донору» деген самолёт ишленнген эди. Ма сейир жигитлик – къуршоуда тургъан, ачдан, сууукъдан къыйналгъан адамла фронтха 144 минг литр къан ашыргъандыла.

Культура жашауну да сындыралмагъандыла гитлерчиле: блокаданы юсюнден назмула, симфонияла жазылгъандыла. Белгили композитор Шостакович, онгу бола тургъанлай, сюйген шахарын къоюп кетмегенди. Аны Ленинград кёрген къыйынлыкъланы юслеринден симфониясы адамланы жашаугъа итиниулюклерин ачыкълагъанды.

Тарыхчыланы айтханларына кёре, блокаданы кезиуюнде Ленинградда 600 мингден 1,5 миллионнга дери мамыр адам жоюлгъанды. Нюрнберг сюдде 632 минг адам ёлгенди деген шартла айтылгъан эдиле, аладан а артиллерия атышыуладан жаланда 3 проценти жоюлгъанды, къалгъанлары уа ачлыкъгъа, сууукълагъа, сынаулагъа чыдаялмагъандыла. Ёлгенлени кёбюсю Пискарев къабырлада асыралгъандыла, сагъыш бир этигиз, аны кенглиги 26 гектарды. Мында 500 минг блокадачы тапханды кесине тынчлыкъ.  

1944 жылда 27 январьда Ленинград область толусунлай немесли аскерледен эркин этиледи. Гитлер аны ышаннгылы, кючлю аскерлери бу урушда нек хорлатханларын ахырда ангылап болмай эди, генераллары да анга шарт жууап бералмагъандыла.   

Таулу жигитле – Ленинградны къоруулаучулары

1942 жылда 22 декабрьде «За оборону Ленинграда» деген майдал тохташдырылгъанды. Бу бийик къырал саугъагъа 1,5 миллион адам тийишли болгъанды, ол санда блокаданы сынагъан 15 минг сабий да. Майдалгъа уа кёп таулу уланла тийишли кёрюлгендиле. Батырлыкъларын кёргюзтюп, къырал саугъалагъа тийишли болгъан уланларыбыз бла уа бюгюн да ёхтемленебиз. Къазауатны кезиуюнде  жоюлуп, къарындаш къабырлада басдырылып къалгъанла уа ненча  болурла?

Бек алгъа уа СССР-ни Жигити Байсолтанланы Алимни сагъыныргъа тийишлиди. Батыр уланыбыз Ленинградны къоруулай душман аскерлеге къажау урушда кёкге 277 кере чыкъгъанды. Балтияны илячыны бу бийик атха нек тийишли  кёрюлгенини юсюнден документ эки бла жарым къагъытны алады. «Ол къайда учса да – Ханкону,  Таллинни, неда Ленинградны кёгюнде – фашистле жигит лётчик Байсолтановну кючюн сынайдыла»,-деп башланады ол.

Ефрейтор Атабийланы Мухарбек Ленинград фронтну 23-чю Армиясыны 142-чи Къызыл Байракълы стрелковый дивизиясыны 588-чи полкуну къауумунда къыралыбызны шимал жанында арасын немисли душманладан къоруулау сермешлеге къатышханды. Батырлыгъы ючюн СССР-ни Баш Советини Президиумуну атындан «Ленинградны къоруулагъаны ючюн» майдал бла саугъаланнганды.  

Ефрейтор Биттирланы Чапай да тийишли кёрюлгенди бу бийик къырал  саугъагъа. Ол къуллукъ этген 115-чи зенит артиллерия полк шахарны шимал жанын къоруулагъанды. Ол Хорламны парадына къатышхан аскерчилерибизден бириди. Кеси да Ата журт урушну орденини 2-чи даражасы, «Сталинградны къоруулагъаны ючюн», «Уллу Ата журт урушда Германияны хорлагъаны ючюн» майдалла бла саугъаланнганды.

Ленинградны къоруулау сермешлеге Доттуланы Ибрагим да къатышханды. Ол къуллукъ этген 270-чи дивизия Ладога кёлню кюнчыгъыш жагъасында гитлерчиле бла къазауат этгенди. Гитлерчилени  къууа,  Ибрагимни  дивизиясы  Смоленскийни тийресине жетеди.…

Шахарны фашистледен тазалау къазауатха Жантуудуланы Ибрагим, Кючмезланы Юсюп, Тикаланы Солтан, Иттиланы Дадаш, Асанланы Ахыя, Чочайланы Махмут эм кёп башха таулу аскерчиле къатышхандыла.

Глашланы Рамазан а Урюпинскде аскер училищени бошап, лейтенант чында Ленинград фронха ашырылады. Зенит батареяны командири авиация атышыуладан къоруулагъанды. Ол урушда болдургъан жигитлиги ючюн Къызыл Жулдузну, Славы орденле, «Ленинградны къоруулагъаны ючюн», «Батырлыгъы ючюн» майдаллагъа тийишли кёрюлгенди.

Бёзюланы Хаммал, Аккийланы Аскерби, Улбашланы Идрис водитель усталыкъгъа юйреннген эдиле урушну аллында. Къазауатны жылларында уа ала Ладога кёлде «жашауну жолу» бла шахарчылагъа аш-суу элтип,  сауутла ташып, ненча   мамыр лениградчыланы ёлюмден къутхаргъан болурла?

Ленинградны эркинлигин жууукълашдырыр ючюн жанларын-къанларын аямай урушхан таулу аскерчилени, совет халкъны башха миллетлерини келечилерини тизмеси уллуду. Бюгюнлюкде да жигитлени атлары унутулмагъанды, ала ёмюрлюк болгъандыла.