Жарылгъан таш

Бу сиз кёрген суратда таш Бахсан ауузундады. Мындан бара Тырныаууздан беш-алты къычырым ёрге ётюп, Огъары Бахсан элге жетмей, Бахсан черегини сол жанындады.

Бийиклиги жыйырма метрден артыкъ болур. Кеси да ортасындан эки жарылыпды. Ким биледи, къайсы ёмюрледен бери тура болур бу былайда. Жер тепгенде неда къалуубалада таудан, къаядан  юзюлюп тюшгенми болур?

Ташны аллындагъы хуналаны уа таулула сюргюнден къайтхандан сора ишлегендиле. Алайда ара мюлкню къошу тургъанды. Алай ары дери былайда эски юй-журт ызла анга шагъатдыла.

Кимле болур эдиле ала да? Къачан жашагъандыла мында? Артда уа къайры кетдиле, къадарлары къалай болду? Аланы юсюнден хапарны манга кёп жылла мындан алда Орусбийланы Солтан-Бекни жашы Сафар-Алий акъсакъал айтхан эди. Ол аны сабий заманында аммасыны къарындашы Жаппуланы Мокун хажиден эшитген эди. Хажи ол заманда  кёзлеринден сууу келген къарт эди.

Экиси да ол тийреге барып, отун этип, эшекле бла юйге ташыгъандыла. Ташны огъары жанында къырылып тургъан агъач болгъанды: тюккючле, томуроула. Отунну аладан этгендиле. Акъсакъал  бу Орусбийланы Алхазны бла Элмырзаны ташыды дейди да, аланы ким болгъанларын айтады. Энди ол урушну аллында жылла боладыла.

Онбешинчи ёмюрню ал жылларында бу тийрени адамы Бахсан ауузундан Къарачайгъа кёчюп кетгенден сора артда бери Орусбийланы Чепеллеу келеди. Юй-журт ишлейди, мал-мюлк жаяды, мында жашап тебирейди.

Аны биринчи юйдегисинден тёрт жашы болады. Алхаз бла Элмырза гитчелери эди. Быланы аналары ёледи да, Чепеллеу экинчи кере юйдегили болады. Бу жол ол дюгерли тиширыу Къарабугъаланы Мёретханны алады. Андан да бир жашы болады. Анга Исмайыл деп атайдыла. Халкъда Темир Исмайыл деген аты жюрюген Орусбийланы аты айтылгъан кишилери ол болгъанды.

Жашай баргъан кезиуде Чепеллеу ёледи да, бираздан ёге ана къылыгъын этип, жашланы юйден кетерлерин излеп тебирейди. Арада даулаш чыгъады. Элге сёзлюк болмайыкъ деп, Алхаз бла Элмырза кеслерине жетген малларын да алып, юйден чыгъып кетедиле. Сора бу ташны къатына келип орналадыла.

Ташны онг жанында дорбун бар эди да, кеслери анда турадыла, малларына да таш аллында орун ишлейдиле. Артдан артха алайда уллу юй да сюейдиле.

Алгъын бу ташха кийик эчкиле ойнагъан таш дей эдиле. Аны ёрге жаны бийик тауду. Бурун алайда къалын агъач ёсгенди. Анга кёре алайда кийик жаныуар да кёп болгъанды. Жанлы къууса, эчкиле къачып, Алхазны  бла Элмырзаны малларына къошулуп къалгъандыла. Таудан суу ичерге тюшселе да, алайда солугъандыла, улакъла ойнагъандыла. Ташха аны ючюн айтхандыла алай.

Агъачны уа асламысында къарындашла къырып тауусхандыла. Къалын орманны ичинде бёрю кёп болгъанды. Ала жашланы малларына да тие тургъандыла. Къарындашла агъачны аны ючюн къыргъандыла. Андан сора да,  агъач къырылгъан жерде ханс ёсерик суннган болурла. Алай ханс ёсмегенди,  таш габула  уа басхандыла.

Жашланы аякълана баргъанларын ёге ана кётюралмайды да, жангыдан къайгъы этдирип тебирейди. Ол заманда Алхаз бла Элмырза Къарачайгъа кёчюп кетедиле. Анда юй-журт да ишлейдиле. Иги мюлк да къурайдыла. Жарсыугъа, ол тийреге эмина киреди да, экиси да андан ёлюп кетедиле. Юйдегили болургъа да  жетишалмагъан эдиле.

Къарындашла Къарачайгъа кёчюп кетгенден сора да ташха Алхазны бла Элмырзаны ташы деп тургъандыла. Революциядан сора жангы власть байла-бийлени жокъ этип тебирегенде, адамла къоркъуп, аны атын айтмай тургъандыла. Энди билген да хазна адам болмаз.

Биз а билгенибизча, эшитгенибизча айтдыкъ. Тауда атсыз таш, агъач да болмаз дейдиле да, бу да алайды.