Айныуну къыйын, алай ёхтемлендирген атламлары

Минги тауну тийресинде туризм бла байламлы объектлени къурулушлары озгъан ёмюрню алтмышынчы жылланы башында башланнгандыла. Жыйырма жылдан сора уа айырмалы проектле эмда алагъа кёре ишленнген объектле ючюн къырал саугъала берилгендиле. Алагъа тийишли болгъанланы арасында бизни республикадан Элбрусда турист-спорт комплексни ишлеуге къатышхан Борис Левич, Курданланы Жабраил, Альберт Тхакахов, Матвей Залеев, Вячеслав Нагоев, Нух Безиров да бар эдиле.

Бир кезиуде мен ала бла тюбешгенме. Ма бу материалны да аланы айтханларына, эсгериулерине кёре хазырлагъанма.

Башланыу

Элбрусну тийресинде туризмни битеу дуниягъа белгили боллукъ базасын къураугъа, комсомолну чакъырыуу бла республикадан кибик, Совет Союзну кёп жерлеринден да, жюзле бла адамла келгендиле. 1959 жылда  анда  къурулушну дирекциясы къуралгъанды. Аны башчысына уа Алексей Малеинов салыннганды. Ол Минги тауну тийресине отузунчу жыллада окъуна келген эди, Москваны энергетика институтунда окъуй тургъанлай. Къаялагъа ёрлеуню жаратып, кёп жыллагъа мында къалгъанды.

Алексей Александрович нёгерлери бла бирге биринчи альпинист эмда лыжа жолла салгъанды, мындагъы табийгъатны тинтгенди. Сынаулу инженерни, СССР-ни спортуну сыйлы устасын, Минги тауну тийресин толусунлай къыдырып чыкъгъан, аны онгларын иги билген адамны таматагъа бошдан сайламагъан эдиле.

Талпыныулукъ

Минги тауну тийресине комсомол путёвка бла келгенлени арасында Курданланы Жабраил да болгъанды. Ол Къабарты-Малкъар къырал университетни инженер-къурулуш факультетин олсагъат бошагъан эди. Курортну къуралып башлагъан кезиуюню юсюнден ол былай эсгергенди:

- Манга, къурулушха къатышхан башхалагъа да «Иткъол» къонакъ юйню къурулушу биринчи сынау болгъанды. Ол заманда таулада аллай мекямны ишлей билгенле хазна жокъ эдиле. Аны ючюн деп  Тырныауузну 1-чи номерли шахта-къурулуш управленияны  энчи бёлюмю къуралгъанды.

Телефон байламлыкъ жок эди, токну да жарты-къурту бергендиле, бек осалы уа – Тырныауузну бла Терс-Къолну арасында машина жолну болмагъаны. Материалланы бла оборудованияны керекли жерге жетдирген бир да болмагъанча  къыйын эди. Бирде анга сау кюн кетгенди, къол бла кёп жумуш этерге тюшгенди.

Алай бизни барыбызны да къыйынлыкъладан къоркъмагъан, хайт деген заманыбыз. Биз солуусуз ишлегенбиз. Тилланы Юсюпню комплекс бригадасы, Владимир Карповну штукатурчулары, Владимир Ныровну агъач усталары, Гюлюйланы Жамалны газоэлектросварщиклери эм кёп башхала заманларын, къарыуларын аямай уруннгандыла.

Биринчиле

«Иткъол» къонакъ юйню къурулушу 1965 жылда бошалгъанды. Ол Элбрусну тийресинде туризмни биринчи уллу объекти болгъанды. Къырал комиссия къурулушчуланы ишлерине бийик багъа бергенди.

Андан эки жыл алгъа уа къыралда биринчи «Чегет» канат жол да хайырланыргъа берилгенди. Ол ачылгъаны бла бу тийреледе тау-лыжа курорт да айнып башлагъанды. Ызы бла уа аны экинчи кесеги да къолгъа алыннганды. Алай бла 1966 жылдан башлап бир шинтикли канат жолну эки кесеги да солугъанланы ёрге кётюрюп тебирегендиле. 1969 жылда уа эки шинтикли «Чегет-1» канат жол да ачылгъанды.  

Кёллениу

Аны бла бирге Элбрусха маятникли канат жол да тартылгъанды. Аны биринчи кесеги Азау таладан Эски Кругозоргъа дери созулгъанды. Тау тикде «Мир» станцияны орнатыу бек къыйын борч эди. Инженер-проектировщик Альберт Тхакахов  тюбешиулерибизден биринде былай эсгергенди:

- Темир чыпынланы кётюрюуню биз биринчи хорламыбызгъа санагъанбыз. Аланы хар бирини ауурлугъу 200 тоннагъа жетгенди. Эски Кругозоргъа гусеницалы жолну салгъаныбыз да уллу жетишимлерибизден бири эди. Беккаланы Назирни жигерлиги болмаса эди, биз ол ишни да тохташдырылгъан заманнга тамамлаяллыкъ болмаз эдик.

Жол а бек керек эди. Болжаллы халда тартылгъан канат ыз бла бир кезиуге 600 килограммны кётюрюрге боллукъ эди, тягач бла уа - алты тоннаны. Кёпле бизге: «Шашханмы этгенсиз»,-дегендиле. Да хау, ойнагъанмы этесиз, адамны аягъы тутмагъан жерде кючлю тягач ётерча этген эсек. Жолну асламысын трактор кеси баргъанды, биз а, энишге кетип къалмасын деп, аны капрон канатла бла тутханбыз.

Сынам жыйышдырыу

1962 жылда къуралгъан 9-чу къурулуш управленияны алгъыннгы таматасы Курданланы Жабраилге бла баш инженер Альберт Тхакаховха, жаш специалистлегеча, Элбрусда турист комплексни къурулушу ахшы инженер школ болгъанды. Быллай сейирлик объектлени ишлеуде сынаргъа тюшгенди алагъа кеслерини хунерликлерин, билимлерин да.

Сёз ючюн, «Иткъолну» сюеген заманда, анга къошулгъан ресторанны (2650 квадрат метр) башын тёрели амал бла угъай, юсюне жаулукъ атханча, алай жапхандыла. Тёрт мюйюшюн а тёрт чыпын тутханды. Аны ышаннгылылыгъына илму-излем институтну алимлери окъуна ишекли эдиле, Ленинградда битеусоюз симпозиумда уа ол кёплени сейирге къалдыргъанды.

Къурулуш управленияны алгъыннгы оноучуларыны экиси да орденле бла саугъаланнган эдиле.

Кадрла

Турист комплексге кадрла хазырланыуну борчуну магъанасы да къурулушну бардырыудан гитче тюйюл эди. Туризм жаны бла Элбрус советни алгъыннгы таматасы  Нух Безиров айтханнга кёре, жетмишинчи жыллада анда 1,5 минг адам ишлегенди.

Кёплени жангы усталыкълагъа юйретирге тюшгенди. Чегетге канат жол ишлеп башлагъанда, аны бла  биринчиле болуп Курданланы Жабраил бла Альберт Тхакахов  бир ненча кере кётюрюлгендиле. Алай бла ала башхалагъа жолну тутхучлу болгъанын каёргюзтгендиле. Ол заманда бийикде чайпалып баргъан шинтиклеге тамашалыкъгъача, ышанмай къарагъанла кёпле болгъандыла. Алай бир кесекден Элбрусну тийресине келген къонакъла канаткагъа сюйюп олтургъандыла. Бир жылгъа аны бла 1 миллион 200 минг чакълы адам кётюрюлгенди.

Аз-аздан таулу жашланы къыйын техниканы жюрютюрге юйретгендиле. Аланы араларында кёп специалистле сынау жыйышдыргъандыла. Юлгюге канат жолланы –«Чегетни», Элбрусда маятник жолну таматалары Курданланы Хабибуллахны бла Залийханланы Зейтунну,  канат жолланы жумушларын тындыргъан Абсуалланы Аскерни бла Жаппуланы Лёляны келтирирге боллукъду.

Муратла

Тау этеклеринде адамла орналыр ючюн, алагъа тийишли болумла къураргъа керек эди. Ма ол заманда Терс-Къолда тогъуз эки къатлы юйледен бир орам къуралгъанды. Алайдан узакъ бармай а, Элбрус элде, кёп къатлы тынгылы журтла сюелгендиле.

Андан бери кёп заман озгъанды. Артдан-артха Элбрусну тийреси иги да тюрленнгенди. Кёп жангы турист объектле ишленнгендиле. Эскилери жангыртылгъандыла. Канат жолланы санына да къошулгъанды – аланы жангы тюрлюлери да тартылгъандыла.

Чегет, Азау, Нарзан талала бютюн тапландырылгъандыла. Энчи иели къонакъ юйле, тюкенле, ашханала да кёбейгендиле. Белгиленнген планлагъа кёре, тау-лыжа курорт андан ары айнытыллыкъды. Алай эсе уа, проектировщиклеге, къурулушчулагъа, монтажчылагъа да хунерлерин кёргюзтюр амал табыллыкъды.