Эм терен дорбуннга жолоучулукъ

Алгъаракълада Къабарты-Малкъаргъа «Космопоиск» атлы илму-краеведение экспедиция келген эди. Ала жер тюбюнде алыкъа белгисиз объектлени тинтиу бла кюрешедиле.

- Алимле бек алгъа Зольск районда дорбунлагъа барыргъа сюйгендиле. Аланы биргелерине болгъан Игорь Коммель бизни республикада 2009 жылдан бери къонакъды, аны бла кёп экспедициялагъа къатыша, татлы тенгле болгъанбыз, деп билдиреди экспедицияны юсюнден айта краеведе, орус география обществону келечиси Мокъаланы Тенгиз - Аны ючюн мен аланы Евразияда эм терен курганнга кирирге чакъыргъанма. Аланы да алып, совет жыллада мында спелеология (дорбунланы тинтиу) къымылдауну башчысы Анатолий Шамрай бла Сары-Талагъа атланнганбыз. Ол дорбунларыны кёплюгю бла белгилиди. Алагъа кириу къоркъуулуду, болсада букъмагъанлагъа ала бурунладан сакъланнган сейирлик жашырынлыкъларын, таурухларын ачыкълайдыла.

Сары-Талада эм терен дорбун жетмиш метрди, кеси да къарангы агъачда «бугъунупду». Бираз ичине кирсенг, жауун челекден къуйгъан сунарса, тау суучукъла уа аны тюбюне саркъа, кёл боладыла. Ары дери уа гидрокийимлени алмагъанлай тюшерге жарамайды. Тюз да жан киргенча, жер тюбюнде «дунияла» сыфатларын тюрлендиргенлей турадыла, ол а суу аланы минг жылла бла акъыры-акъырын эгей баргъаны, лабиринтле «ишлегени» бла байламлыды. Ала таланы толусунлай жасайдыла. Бери адам аягъы басмагъанлы кёп жылла ётгендиле. Бу жол биз, «Бровка обрыва», «Омега-1», «Омега-15», «НСС-53», «Метрополь», «Суакан» эм талай башха дорбуннга кирип, аланы тинтирге оноулашхан эдик.

Алай бла аланы эм ариуларындан бири, Анатолий Шамрай 1976 жылда ачхан «НСС-75» дорбунну сайладыкъ. Алай анга 45 метр теренлигине киргенде тюбюн суу басып тургъанын кёрдюк. Андан ары барыргъа амал жокъ эди. Болсада биз аны унутмадыкъ. Сууукъла кирип, жер-суу бузлагъанлай, биягъы жолгъа чыкъдыкъ. Бу жол а, кертиси бла да, насыбыбыз тутду.

Акъырын-акъырын ичине кирип барабыз, 40-чы метрде аны къабыргъаларында Анатолий бёлек жыл мындан алгъа уруп кетген агъач къыйырланы эследик, буруула иги сакъланнганлары себепли экинчи аркъанны алагъа байладыкъ. Къыш эсе да, ичи сууду, башындан а,  биягъынлай, жауун жаугъанчады. Тохтамай, бютюн теренине барабыз, 75 метр энишгедебиз. Тюшгенибизде кёргенибиз тамашагъа къалдыргъан эди – жан-жанына лабиринтле кетедиле, тюплери бла уа суу шууулдайды. Бу ариулукълу сёз бла айтып бералмазчады, жер тюбюнде кюн таягъы кёрюнмеген жерде тюрсюнлю, ариу рельеф. Былайда адам улусу алыкъа болгъан да болмаз. Баям, табийгъат бизни киргенибизге артыкъ ыразы тюйюл эди. Нёгерлерибизден бири, къолун ачытып, болушлукъсуз чыгъалмай къалгъанды, башхасыны башына тюшген таш каскасын окъуна тешгенди. Насыпха, барыбыз да андан чыгъалгъанбыз. Артда, Анатолий Шамрай 70-80-чи жыллада этген материалланы бла бюгюн кёргенибизни тенглешдиргенибизде, дорбунну ичи тюрленнгенине тюшюннгенбиз. Къышда бери энтта алимле келликдиле. Ала бу районну толусунлай тинтирикдиле, жангы маршрутла да къурарыкъдыла.