Мутхуз кюнлерибиз жарыкъ болдула, насып, къууанч да келди

Малкъар халкъны къыраллыгъы къайтарылгъан кюннге

                                                              Огъурлу жыл,
                                                              Насыплы жыл,
                                                              Къууанчлы жыл.
                                                              Халкъым аллына 
                                                               Баргъан жыл…
Бу тизгинлени Макытланы Сафар 1957 жылда малкъар халкъны къыраллыгъы къайтарылгъан заманда жазгъанды. Ол  керти да  огъурлу, насыплы, къууанчлы жыл эди таулулагъа.  Ма ол  кюнлени терк-терк эсгериучю эди Макыт улу. Бизни ушакъларыбыздан биринде ол былай хапар  айтхан эди:
Артха, Кавказгъа 

«Халкъыбызгъа кюн ачылып,  унугъуп, жунчуп, мугурайып тургъан адамларыбызгъа къууанч, ырахатлыкъ келгени партияны ХХ съездини оноуларындан  башланнганды. Ол заманда Къыргъызстанны ара шахары Фрунзеде жашагъан  къуллукъчуларыбызны,   интеллигенциябызны бир къауумларын Коммунист партияны республикада Ара Комитетине чакъырып, таулула жашагъан эллеге барып, ХХ съездни оноууну юсюнден хапар айтыргъа буюргъан  эдиле. Аланы  араларында Къулийланы Къайсын, Отарланы Керим, Залийханланы Жанакъайыт, Улбашланы Исмайыл, дагъыда  башхала болгъандыла.

Мен да, аланы санында болуп,Иссык-Куль областьха барама. Анда юч районда да  таулула кёп санда жашагъандыла. Хар баргъан районумда ахшы жашлагъа тюбегенме. Холамханланы Боташ, Аппайланы Хадис, Рахайланы Ачах, дагъыда башхала,  манга  болушуп, адамларыбызны  жыйып, ала бла  сёлешгенбиз. Ала бир жаны бла къууанчлы, башха жаны бла  мудах  тюбешиуле эдиле. Айхай да, ХХ съездни оноуларына кёре,  бизни терс кёчюргеннге санап, ариулап, башха халкъла бла тенг болгъаныбызгъа къууаннгандыла, аны бла бирге ёлгенлени эслерине тюшюрюп жилягъандыла.

Алай асламысы,  Аллахха шукур, энди бизге да къууанчлы кюн келди деп, той этгендиле. Алай бла битеу Къыргъызстанда жашагъан таулулагъа ахшы хапар жайылды. Ол игиликни биринчи атламы уа Москвадагъы радиодан келип, бизни халкъ  жырларыбызны, тепсеулерибизни жазып,  онюч жылны ичинде биринчи кере таулуну ауазы битеу къыралгъа  эшитилген  эди. Ол иш а Къулийланы Хажимусаны бла Боташланы Иссаны башчылыкълары бла бардырылгъанды.

«Жашауубузну байрагъы»

Ол заманда окъуна Фрунзени радиосу тау тилде жангы хапарланы берип башлагъан эди. Эл мюлкде, промышленностьда ишлеген алчы адамларыбызны чакъырып,  терк-терк сёлешдиредиле. Къарачайлы, малкъарлы  жазыучуланы да  излеп, тапханларыбызны назмуларындан «Жашауубузну байрагъы» деген китапны чыгъаргъанбыз. Анда  Мечиланы Кязимден башлап, Ахматланы Ахиягъа  дери, ауушхан, сау жазыучуланы да назмулары басмаланнган эдиле. Китапха Отарланы Керим, Къулийланы Къайсын, Боташланы Исса, мен да алагъа къошулуп , редакторлукъ этип, халкъыбызны къууандыргъан эдик. 

Бюгюнлюкде ол китапны аты, магъанасы да унутулуп къалгъанча болгъанлыкъгъа, халкъыбызны тарыхында, маданиятында, адабиятында да бек уллу магъанасы  болгъан зат эди. «Жашауубузну байрагъы» эки-юч кюнню ичинде сатылып бошалгъан эди. Тюкеннге  кирип болмазча  эди: малкъарлыла, къарачайлыла да басынып, чачып кетген эдиле. Бир бызынгылыны хапарын айтхандыла. Ол асыры кёп окъулгъандан, зыккыл болуп тургъанына да къарамай, китапны бир къой берип  сатып алгъанды. Дагъыда ол жыл Фрунзеде Отарланы Керимни, Залийханланы Жанакъайытны, Къулийланы Къайсынны, Зумакъулланы Танзиляны, Боташланы Иссаны  кеслерини энчи  китаплары да чыкъгъандыла.

Малкъар халкъ  артха, туугъан жерибизге, къайтып башлагъынчы окъуна  бизге аман къарамагъан къыргъызлыла: «Кетмегиз, мында сизге область, республика да къурарбыз»,-деп, усталыкълары  болгъан жашланы, окъуулары болгъан къызланы къуллукълагъа салып башлагъан эдиле. Алай бизге жол ачылгъандан сора адамланы къайры тыяллыкъ эдинг.

Бусагъатда кёпле аны унутхан да болурла, вагонланы  бир составына малкъарлыла хапчукъларын, мирзеулерин, башхасына  малларын жюклеп, паровозну  аллына да властьха ыразы болгъан сёзле  жазылгъан лозунгла тагъып, той-оюн эте келгендиле. Биз а, бир ненча адам болуп, хар кимден да алгъа жетген эдик. Мен женгил машина бла элиме – Кёнделеннге - барама. Анда хазна адам жокъ эди. Андан сора Минги тау таба тебирейме.  Алайгъа  жетер-жетмез, къолан  тыйгъыч  къанганы да кётюрюп бир жанына атама. Элде эбизеле, орамлада уа тюрсюнлю  тонгузла  айлана тургъанларын кёреме.  Бусагъат мындан кетигиз, бери  таулула кёчюп келе турадыла, деп ачыуланама алагъа.  Ала кертиси бла да терк окъуна кетген эдиле.

Ана тилде  газетни биринчи номери

Туугъан жерлерине къайтхан халкъыбызгъа уллу болушлукъ этген, кёз да  ачдыргъан «Коммунизмге жол» газет болгъанды. Аны биринчи номери 1957 жылда 5  майда, Басманы кюнюнде,  чыкъгъанды.  Анда къабартылы шуёхларыбыздан келген телеграммала, письмола басмаланнган эдиле. Газетни биринчи  номерин чыгъаргъан бек къыйын  болгъанды. Журналистлерибиз, корректорларыбыз, орфография сёзлюгюбюз жокъ. Машинкаланы, машинисткаланы юсюнден а не айтыр кереклиси барды. Типографиягъа къол жазмаларыбызны элтип берген кезиулерибиз  да кёп болгъандыла. Обкомну оноуу бла редакторну къуллугъун толтурургъа мени салгъан эдиле. Редакторгъа Кациланы Хабуну салыргъа деп, Москвагъа обкомну къагъыты кетип тура эди. Халкъыбызны насып кюнюнде газетни биринчи номерине мен къол салгъаныма бюгюн-бюгече да къууаннганлай турама.

Бек  алгъа редакцияда бешеулен-алтаулан ишлеп башлагъанбыз.  Сау болсунла, Батчаланы Шахидат, Улбашланы Фатимат, Мирзойланы Алий, Тёппеланы Сосран, Бёзюланы Ахмат, артдаракълада уа Токъумаланы Жагъафар, Батчаланы Думасар, Зокъаланы Зейтун, Къожакъланы Тамара, Ахматланы Паша,  дагъыда башхала билимлерин, къарыуларын, заманларын да аямай ишлегендиле.  Аланы жашаргъа юйлери, ишлерге кабинетлери болмагъанлай, сау сутканы редакциядан чыкъмагъанлай тургъандыла. 

Ол заманда барыбыз да эгечлеча, къарындашлача татлы жашагъанбыз. Газет халкъыбызны къыйын жылларында, аны ёкюлюча да, бек хайырлы иш этгенди.

Жаланда алгъа барыу   

Промышленностьда, эл мюлкде, культурада ишлерге ол заманда адамларыбыз бек аз болгъаны  себепли, къыралны правительствосуну оноуу бла Москвада алтыайлыкъ курсла ачылып, таулуладан ары жыйырма чакълы  адам  баргъанды. Ала окъууну бошап къайтханларында, районлада, элледе, предприятиялада оноу этер жерлеге салыннгандыла. Малкъарлыла бары да къайтып бошай туруп, Баш Советге айырыула башланнгандыла. Бизни миллетни келечилеринден СССР-ни, РСФСР-ни Баш Советлерине депутатла айырылып, таулу халкъны келечилери башха халкъла бла тенг болуп, къыралны оноууна къатышхандыла.

Мындан арысында къара кийгенни да къоюп, кишиге да дерт тутмай, оруслула, къабартылыла, дюгерлиле, эбизеле, дагъыда башха миллетлени керечилери бла шуёхлукъну жюрютюп, бир бирге билеклик этип, алай  жашаргъа керекди.  Бюгюнлюкде бизнича миллетлени  санында биз алгъа бармай эсек, артха къалмагъанбыз. Бюгюн малкъар халкъны академиклери, профессорлары, докторлары, атлары айтылгъан спортчулары кёпдюле. Процент саны бла алып къарагъанда, малкъар халкъ Россейде билим жаны бла 1-2-чи жерни алады. Таулу  жашла бла къызла, ахшы къууум этип, бир бирге таянчакъ болуп, бир бирни  апчытмай жашасала, мындан арысында да ишибиз, жашауубуз бютюнда онглу боллугъуна ийнанама».