АНГА ТАУЛАНЫ КЪАПЛАНЫ ДЕГЕНДИЛЕ

РСФСР-ни, СССР-ни да сыйлы тренери, Россейни табийгъатны сакълауда сыйлы къуллукъчусу, Россейни культурасыны сыйлы къуллукъчусу, «Сыйлылыкъны белгиси» орденни кавалери,  отуз беш жылны ичинде Къабарты-Малкъарда Альпинизмни федерациясыны председатели, кёп жылланы ичинде республиканы Министрлерини советини уучулукъ жаны бла управлениясыны къуллукъчусу болуп тургъан  Залийханланы Чокканы жашы Хусей  миллетибизни хайт деген жашларындан бири эди.

Бийиклеге атадан жашына ётген сюймеклик

Ол 1917 жылда Элбрус элде жыл саны эллиден атлагъан Чокканы юйюрюнде биринчи улан болуп туугъанды. Ызындан беш эгечи бла эки къарындашы Михаил бла Владимир жаратылгъандыла. Аланы аталары Чокка сабийлерине керти кишиликни юлгюсюн кёргюзтгенди. Ол Минги таугъа эки жюзден артыкъ кере чыкъгъанды. Махтау излеп угъай, жерин кеси кёзлери бла кёрюп, жюреги учунуп жашар ючюн. Аны юч жашы да тауланы аталарыча сюйгендиле, альпинизмни мастерлери болгъандыла. Таматасы Хусей  Минги таугъа бек биринчи онтогъуз жылында чыкъгъанды. Ол жыл окъуна Альпинизмни инструкторларын хазырлагъан битеусоюз школну, ызы бла Тауда къутхарыргъа юйретген школну да тауусханды. Андан арысында аны битеу жашауу альпинист спорт бла байламлы болгъанды. Урунуу жолун а Кавказда тауда къутхарыу службаны инструктору болуп башлагъанды. Ызы бла аны ол тауланы сюйгенлеге себеплик этген араны таматасыны къуллугъуна да салгъан эдиле.

Жангы тёппелени хорлау

Ол жыллада альпинист спортха къыралда бек уллу эс бёлюп башлагъаны белгилиди. Асламлы халда ары комсомолчула, ишде алчыла, тиширыу къауумла окъуна чыкъгъандыла. Артда «Приют одиннадцати» деп аталгъан жерде эски юйчюкню кетерип, альпинист-архитектор Поповну башчылыгъында жангы къонакъ юй ишлерге оноу этилип, алай болгъанды.

1938 жылда Хусей Ушбаны къыбыла тёппесине чыкъгъанды.  1940 жылда уа таулу жашны ётгюрлюгюн, тирнеклигин да кёрген таматала аны Кавказда тауда къутхарыу службаны тамата инспекторуну къуллугъуна тийишли кёргендиле. Уллу Ата журт уруш башланнганда уа,Залийханланы Хусей Минги тауну тийресинде уруш этген НКВД-чы чекист отрядда болгъанды. Анда этген жигитлиги ючюн «За отвагу» деген майдалны алгъанладан да биринчи эди ол.  

Гитчеге, уллугъа да сынау болгъан жылла

1944 жыл келгенде, малкъар халкъны кёчюрюрге келген офицер кеси кибик лейтенантны, совет аскерни штурмовой бёлюмюню командирини юйюрюн кёчюрюрге болмагъанды. Ол заманда лейтенант Залийхан улу Берияны кесин таный эди. Баям, ол сылтаула Чокканы юйюрюне кёчмезге онг боллукъ эдиле. Болсада жыл санны сексенден иги да атлагъан юйюр тамата, халкъыбыз бла бирге болургъа керекбиз деп, юйден кеси чыкъгъанды. Жашы Хусей а таулада къуллукъ этген жеринде къалгъан эди.

Орта Азиягъа ол да барлыкъ эди, алай, Сталиннге халкъымы терс кёчюргенди дегенин бармакъгъа чёргеп, жалгъан дау бла алда «За отвагу», «За оборону Кавказа», «За победу над Германией» деген майдалла бла саугъаланнган Хусейни тутхан эдиле… Аны терс болмагъынын тинтирге ол къайгъылы кезиуде бир кесек заман керек болгъан эди. Бирле анга аллай къыйын сынау бергенликге, Хусейни адамлагъа халы тюрленмеген эди. Аны андан ары жылла кёргюзтгендиле.

Спорт бла кюрешгенин Хусей бир заманда да къоймагъанды. Къыргъызстанда болгъанда да тренер болуп, кёпллени юйретгенди таулада айланыргъа. 1952 жылда анга «РСФСР-ни сыйлы тренери» деп атагъандыла. 1956 жылда уа СССР-ни спортуну мастери болгъанды.

Ата журтха къайтханда

Залийханланы юйюрлери Къыргъызстандан къайтханлай, Хусей Минги тау тийресинде агъач къоруулаучу болгъанды. Ол заманда эски юйлерин жангыртхан, оюлгъан жашау мекямларыны орунуна жангы юйле ишлеген адамланы арасында Залийхан улугъа ыразылыкъларын кёпле билдиргендиле – ол алагъа агъач бла болушханны къой, башха къурулуш материалланы да танышларына сёлешип, тапдырып тургъанды.  Таулада башланнган шуёхлукъ унутулмайды, къарыусуз болмайды деучюдюле да, ол затны юлгюсюн Хусейни юсюнде кёрюрге боллукъду.

Ол жыллада таулу кишини къурау къылыкъ-хунери бютюнда бек ачылгъан эди. Ол  Приэльбрусьеде къырал миллет паркны, Орта Кавказда къырал заповедникни ачаргъа уллу къыйын салгъанды. «Охотничьи просторы» деген альманахны баш редактору,  уучулукъ жаны бла иги кесек китап чыгъаргъан биолог Дормидонтов Ростислав Вадимовични озгъан ёмюрню алтмышынчы жылларында, Ара Кавказны табийгъатыны юсюнден ушакъ  баргъанда, Хусей малкъар таулада эки жюз чакълы доммай, алты мингнге жууукъ жур (косуля), минг буу (олень), жыйырма мингнге жууукъ жугъутур (тур), беш жюз чакълы къашха эчки (серна), он минг тенгли къабан, алты жюзге жууукъ айыу, минг бла эки жюз жаз тауукъ, онеки минг чакълы жумарыкъ барды деп санагъанын сейир этип эсгере эди. Ол ата журтуну, туугъан жерини керти иеси эди.

Тау спортну айнытыу

Бир къауум замандан Залийхан улун Минги тау тийресинде туризмни, альпинизмни, тау лыжалада айланыу спортну базасыны генеральный директоруна салгъан эдиле. Дагъыда ол отуз беш жылны республикада альпинизмни федерациясыны директору болуп тургъанды.  Ол къуллукъларында Хусей Минги тауну тийресин не жаны бла да тынгылы, керегин тапхан спорт комплекс  этген эди.  СССР-ни госкомспортуну белгисин да ол иши ючюн алгъанды.  Жыл сайын бардырылгъан альпиниадала бери жерни къайсы жанындан да жыя эдиле альпинистлени, туристлени, тауланы сюйгенлени. Ол кеси тренер болгъан къауум а кёп кере мында, узакълада да альпинизмден Совет Союзну чемпионлары болгъандыла. Ол жетишимлери ючюн Хусейни 1964 жылда СССР-ни сыйлы тренери деген ат бла саугъалагъандыла.

Ол Минги таугъа иги кесек къауумну чыгъаргъанды. Юйреннген маршрутларындан башха, кеси сайлагъан жолла бла да элтгенди адамны. Ол таугъа чыгъаргъа хазырланыугъа энчи эс бёлгенди. Баям, андан болур  аны бла ары баргъанладан бир кере да бир адам да ачымагъанды.

Андан сора да тюрлю-тюрлю совет къуллукъчула, тыш къыраллыла да Элбрус тийресине уугъа келирге бек сюйгендиле. Аланы республиканы таматалары Залийханланы Хусейни оноууна жиберип болгъандыла. Къонакъланы къайсы да артда аны  жарыкъ къонакъбайларын, керек заманда къаты да бола билиучю адамны ыразылыкъ сёз бла эсгергенди. Ол юйретген жашланы уа айтмай окъуна къой.

Хусейни къонакъ юйюню жылыуу

Ала бу кюнледе, сюйген устазларыны жюзжыллыгъына атап, быйыл «Сакля» деген къонакъ юйде  «Вертикаль» деген аты бла альпинист сабий-жаш тёлю клуб ачхандыла.

«Клубха къалай атайыкъ деп, ат излерге тюшмегенди. 1966 жылда былайлада режиссёр Станислав Говорухин «Вертикаль» деген киносун алдыргъанды. Атам а  альпинист усталыгъыны юсю бла аны консультанты болгъанды», – дегенди ол кюн алайда жыйылгъанлагъа битеу да Шимал Кавказны  республикаларыны, СССР-ни да сыйлы адамы Залийханланы Хусейни жашы Юрий.

Башда сагъынылгъан кинону алдыра туруп  танышханды поэт, актёр Владимир Высоцкий бла белгили таулу альпинист. Андан ары ол танышыу уллу шуёхлукъгъа ётгенди. Бусагъатлада Минги тау тийресине келгенле сюйюп къараучу, къыралда, андан тышында да хапары жюрюген,  Высоцкийни атын жюрютген уучу, альпинист музейин да Хусей 1997 жылда шуёхуну намысына ачхан эди.

Владимир Высоцкий 1966 жылда Людмила Абрамовагъа жазгъан письмосунда: «Бирси таулу уа, таугъа чыгъыучу, Бахсан ауузну иесиди, къаяланы къапланы, Залийханланы Хусей…»  Артда да орус поэт, актёр Залийханлагъа къонакъгъа келип тургъанды. Аны бек сейир этдирген тау бетледен биринде биринчи кере 116 жылгъа дери жашагъан Чоккагъа тюбегени эди.

Къабарты-Малкъарда туризмни, альпинизмни айныууна аллай бир къыйын салгъан Залийханланы Хусей 2003 жылда 12 апрельде дуниясын алышханды. Ол ахыр ышыгъын Тегенеклиде тапханды.

Аны тынчлыкъсыз, алай махтаулу жашаууну юсюнден 2008 жылда «Старик и горы» деген документли кино алыннганды.