ЖАНГЫДАН КЪЫЙЫЛГЪАН ЖАЗЫУ

Уруш адам улуна келтирген палахланы саны жокъду. Аны бла байламлы хар кимни кеси тарыхы барды.

Кюз арты кюнню ингир жылыууна батылып, къоншум Мадина уллу арбазны аллында боялгъан шинтикде олтурады. Мени кёрюп, ол ёрге турады. Сора арлакъгъа тебип, жанында манга жер къояды.

– Олтур бир кесек. Солу. Жылны бу заманын бек сюеме, – дейди ол. – Эртте биз Краснодар тийресинде жашагъанбыз. Сууу – дарман, жери да – семиз, не да ёсген. Артда кёчгенме бери баш ием бла. Ол мындан эди да, ийне бла халыча, ызындан тагъылып келгенме.

Танымайма баш иесин. Ол къабартылы, Мадина уа адыгейли болгъанларын а билеме. Юйюр тамата эртте алышханды дуниясын. Эки жашын а, таматагъа, кичиге да намыс этедиле да, аны ючюн къоншула барыбыз да бек сюебиз.

– Сабийлигимде бир быллай кюнде атам бла анам эки жанындан къолларымдан тутуп, алтын бетли сабанда баргъаныбыз кёзюмден кетмейди. Анда уа сабанланы къыйырлары кёрюнмей эди… Бюгюн былайда олтургъанма да, кёп затны жангыдан тинтгенме жашауумда. Къартлыкъ да аллай бирге деп бериле болур адамгъа.

– Жашаулу, сынаулу адамсыз ансы, къарт тюйюлсюз, – дерге кюрешеме.

Ол а, мени эшитмегенча, бардырады сёзюн:

– Мени тенгли жашамай кетгенле да бардыла, шукур манга быллай онг берген Аллахха. Къартлыкъ деген неди? Ма, кёремисе бу кийик кертме терекни жарылып тургъанын? Къартданды. Алай а жазда аны ариу чакъгъанына къарап тургъанма. Сора ол къарт тюйюлдю деп келеди кёлюме. Тышындан къартлыкъ ол неди ? Ичингден келмесин ансы… Кёп затны башха тюрлю этер эдим, алдан билсем.

– Нени?

 
Мадинаны хапары
 

Мен уруш бошалгъан жыл туугъанма. Атам Ахметекни, анам Айсетни да ийнакълары эдим, кичилери. Сабийлигим бек ариу болгъанды. Жаланда бир зат бюгюн да къыйнайды – тамата эгечим бла къарындашым сюймегендиле мени. Ол заманда мен аны ангыламагъанма, атам бла анам манга асыры сакъдан.

Атам биринчи алышханды дуниясын. Аны бла бирге бир уллу дуниям кетгенин бюгюн да сеземе – аныча мени киши да сюймегенди. Артда, Анатолийге тюбеп, юйюр къурагъанбыз да, айтханымча, бери кетгенбиз. Анам сауда терк-терк барып тургъанбыз ары. Бютюнда Толик. Ол ары жюрюген автобусда ишлей эди да, ыйыкъгъа бир кере уа къайтып тургъанды анама. Аны ючюн бек ыразыма баш иеме.

Эгечим къыйын ауругъанын билгенимлей окъуна жетген эдим анга. Ол а кечгинлик тилерге излей эди мени. Ол ачханды анча жылны жабылып тургъан тасханы – атам манга ата болмагъанын. Ийнанмай тургъанма…

Атабыз урушха кетгенде, бек къыйналгъанды анабыз, фронтдан аман хапар келип, къолунда тёрт сабийи, къартла. Алагъа жашлары жоюлгъанын айтмагъанды анам, аяп. Къыйын эди. Бютюнда фашистле элге кирген эки айны ичинде уа, кимни да Аллах сакъласын аллайдан, не тауукъ, не мал къоймагъан эдиле тёгерекде. Ол заманда элде бек жюрюген аш – мурса къайнагъан суу. Ачлыкъ, ауруу да жайылып, юйюр кичиле – жашчыкъ бла къызчыкъ дунияларын алышхандыла. Къартла да бир бири ызындан кетгендиле, амалсызлыкъларындан уяла. Ол сау къалгъан эки сабийин сакъларгъа кюрешгенди отуздан энди атлагъан анабыз.

Душман кетгенден сора, элге жангы председатель ийгендиле, ара мюлкню ишин жангыдан къурасын деп. Ол онг аягъына аз билинир-билинмез сынчыкълагъан адам урушдан къайтханы белгили эди. Ол элни жыйгъан кюн окъуна къайсы эсе да бири:

– Юйюрюгюз а бармыды? Бар эсе, бери келтирликмисиз? – деп соргъан эди.

Шумахо уа, аны аты алай эди:

– Бар эди юйдегим, сабийлерим да. Душман бомба аланы жокъ этгенди. Кесимме, – деген эди.

Анга кёплени кёзлери къарагъанды. Хау, ол заманда жаш къыз да барлыкъ эди Шумахогъа. Ол а анамы сайлагъанды. Анам ол заманда колхоз сабанлада ишлегенди, устаз окъууу да болуп тургъанлай. Баям, мирзеу берирге айтханлары ючюн. Алай къоркъутхан эди адамланы ачлыкъ. Председатель кюн узуну малчылагъа, сабанчылагъа жюрюп, алай ишлегенди. Анам ариу адам болуучу эди, сюйдюмлю, жылыулу кёзлери бла. Аны эшмелерине кёз жетдирмеген да болмагъанды – кесинден узун эдиле, бошласа. Башын жуугъанда болмаса, ким кёргенди аны жаулукъ тюбюнде. Хау, атабыздан, алай айтханыма айып этме, андан башха ата билмегенме кёп жылны, къара къагъыт келгенден арысында башында мор жаулугъун тешмегенди.

Шумахо аны конторгъа къагъытчы этип алыргъа сюйгенин айтханда, анам унамагъанды. Алай а, ол къаты болгъанда, бир эки ыйыкъ чакълы бирден баргъанды ол ишге. Огъурлу жыл эди ол – ара мюлк да аякълана, ачлыкъны къачыргъан тирлик да иги жыйылып. Андан юлюш хар бир юйюрге да чыгъаргъан эди председатель. Ол зат ючюн анга бютюнда бек хурмет этгендиле эллиле.

Шумахо бир юйюр къурайыкъ дегенде, унамагъанды анам. Аны алай этгенине ыразы болмагъанла да чыкъгъандыла нёгерлеринде.

– Бу къадар тиширыу башсыз тургъанлай, сен а эки такъмагъынг бла не гынтты этесе?! – деп.

Алай а Шумахо да тюйюл эди умутундан ёнгелерикледен, ийнаныудан тюнгюлюрюкледен. Кёре эди жаш тиширыуну экилилигин. Суу тама турса, ташны тешер дегенлей, хо деп айтдыргъан эди анама. Некях этейик дегенинде, анам унамагъанды. Алай нек этгенин а артда эгечим айтханды – ол дунияда жоюлгъан хапары келген атабыз Ахметек бла болур ючюн. Некяхлы адамла бирге боладыла анда дейдиле.

Уруш да бошалып, эки-юч жыл чакълы озуп, анамы менден ауурлугъу болуп тургъанлай къайтхан эди Ахметек тыш жерледен, анда жесирликде болуп. Ол конторну эшигин ачып киргенде, анам кёзлерине ышанмагъанды. Атам председатель бла саламлаша тургъунчу, чыгъып кетип, юйге жетип, халжарда кесин асханды. Насыпха аны ызындан ары баргъан тамата эгечим аны да, мени да къутхаргъанды.

Ол алай бола тургъанда атам, баям, бирле «сюйюмчюлюк» берген болур эдиле, анга салам бере, ёрге туруп, таягъына таяннган Шумахо бла сёлеше болгъанды.

– Не жумуш бла келгенсиз, кимсиз?

– Мен Ахметекме. Мадинаны баш иеси.

– Олтуругъуз, Ахметек. Къагъытларыгъызны жарашдырайыкъ. Сиз жоюлгъансыз деп 1942 жылда окъуна билдиргендиле.

– Мен а, кёресиз, саума.

– Нек тургъансыз сора эндиге дери, юйюрюгюзню излемей?

– Излерик болур эдим, алай… Душман мындан къысталгъанлай, сабийлеринг, аналары да анда тургъанлай юйюнгю кюйдюргендиле, адамны къутхарырча болмагъанды деп, къагъыт алгъан эдим район военкоматдан…

– Ол башха Ахметек эди. Эл къыйырындагъы. Партизанла жюрюйдюле ары деп кюйдюрген эдиле, дейдиле, аны юйюн.

– Билмейме, алай ол халат жангыдан къыйдырыргъа кюрешгенди бизге этилген жазыуну. Артда уа жесирликге тюшгенме, жаралы болуп… Къайтып, трибунал къарап ишиме, эркин болгъанлай, келгенме, жюрегим тынчайтмай, къабырларын окъуна кёрсем эди ол жарлыланы деп. Анамы, атамы, эки кичими тапдым къабырларын… Къалгъанларын а угъай…

– Мадина терс тюйюлдю, солдат, – деген эди председатель. – Мени терсле. Къыйынды башсыз къалгъан жаш тиширыугъа жашау этген, бютюнда сабий ёсдюрген.

– Билеме. Сени да терслемейме.

– Болсада… мени сабийими жюрютеди жюрек тюбюнде. Анга уа не оноу?

– Некяхыгъыз бармыды?

– Угъай. Не некях бу заманда? Ол да болур...

– Угъай, боллукъ тюйюлдю. Аны некяхы барды… мени бла. Алай эсе, сора дау этме, сабий меникиди. Жашыма, къызыма аталыкъ этгенинг ючюн а сау бол, Шумахо. Мен да сени балангы кесимикиледен кем кёрмем.

Атам алай айтып чыкъгъанды председательни отоуундан дейдиле. Манга уа бек иги болгъанды, алай жаннет тёрлеринде жатсын.

– Шумахо уа?

– Атам къайтхандан сора, ол элде ишлемегенди. Мен аны артда таныгъанма, бу тасханы билгенимден сора. Къарт эди, жангыз. Къарар адамы болмай. Бери келтирип, мында тутханма эки жылны, ауушхунчу.

Ол алай айтханда, арбазда ма бу биз олтургъан шинтикчикде ахшам кюннге жылынып олтуруучу къарт кёрюндю кёзюме. Жаны бла озуп бара, салам берсем, ёрге къобаргъа кюрешип, уялтыучу эди. Мен аны ким болгъанын билмегенме, ол а насыбын уруш сыйыргъан Шумахо кёре эдим.