Къадарны ныхыт жолларында

Болгъан иш

ХХ ёмюр. Ол келтирген сынауланы Мариямдан иги ким биледи? Бирде алайды десе да, бирде уа ол ачы жыллада жоюлгъанланы, Сибирни толтургъан, анда атсыз-чуусуз болгъан насыпсыз халкъны келтиреди кёз аллына.

Къолайлы юйюрден эди ол. Атасы Ахмат башына бек къаты ёзденледен эди. Аны мал байлыгъын, ишни къурай билгенин да хайырланыр ючюн къалмагъанды жангы власть. Артда уа 30-чу жыллада аны да, эки тамата жашын да тутуп, хапарсыз этген эдиле.

Ол кезиуледе, хар бир журтда болгъаныча, бизни элде да межгитлени жапхан эдиле жангы къуллукъчула, башындан келген оноуду деп. Ала тёрт болгъандыла уллу элибизде. Файгъамбарла кибик, аллай кишиле ачхандыла аланы. Къуран окъургъа, башха илмулагъа да юйретгендиле сабийлени. Артда уа жангы властьны эркинлиги бла чачхандыла аланы. Эл башындагъыны къошунун, агъачын да ол тийречиле ташыгъандыла юйлерине. Тапшинчиле, тёбен элчиле да, аладан кёргенни этип, аудургъан эдиле межгитлерин.  

Эл ортасында бир бийик жерчикде сюелген бек уллу межгитни ишлеп башлагъанларында, Ахматны атасы салгъан къыйынны кёпле эслеринде тутадыла. Аны жылтырауукъ чукуюн да, Бекболат эфенди айтып, ол келтирген эди Дагъыстандан, улоу тутуп. Аны чача тургъанларын эшитгенде, атхан эди Ахмат кесин ары.

– Неди бу эте тургъаныгъыз, Аллахыгъыз жокъмуду? – деп, талакъ солуу этип жетгенинде, харх этип кюлген эдиле алайда болгъанла.

– Къайдады да ол сен айтхан Аллах? Бар эсе, нек тыймайды бизни? Нек тохтатмайды? Кёзюмден кет, хахай этип турма, сизни заманыгъыз озгъанды, – деген эди Ханапий.

Ол, Алауган кибик, уллу санлы киши, баям, эркинлик дегенни алай ангылагъанды. Аллайла уа кёп эдиле. Ол заманда Ахмат, юйюне къайтып, аппасына орус патчах саугъа этген ушкокну алып чыкъгъанды. Элни ол къайгъысына эки жашы да табылгъандыла. Къан тёгюлмегенди, эслиле жетип, алай а экинчи кюн окъуна къара машина жокълагъан эди элни.

Аланы чалгъы чала тургъан жерлерине Жамал элтген эди келгенлени. Андан сора Ахматны бла аны жашларын киши кёрмегенди.

Аладан хапар билирге шахаргъа ана эгечи бла бирге Мариям баргъанды. Ол кюн эсине тюшсе, Мариямны жюреги жер бла тенг болады. Ётюрюк айтхан эдиле, сюд этилликди деп. Тар ауузуна баргъан арба аланы эл къыйырында тюшюргенде, экиси да жол жанында кырдыкда олтуруп, къычырыкъ этип жилягъандыла. Ол сагъатда дуния башха бет алгъан эди. Арлакъда жерк агъачны башын къара булутла басып, жел, асыры къаты ургъандан, терек да бюгюлюп, сынаргъа жете. Сора бир сейирлик жауун къуйгъан эди, дуниядан ол къадар артыкълыкъны жуууп кетерирге кюрешгенча…

Жансарайгъа керти хапарны айтмазгъа дедиле. Болсада кёпге букъдурургъа тюшмеди. Экинчи кюн аны анга колхоз тамата кеси айтды. Келди да, къамичи бла агъач къабакъны къакъды. Сора босагъагъа чыкъгъан Жансарайны кёрюп, саламлашхан да этмей:

– Не эшик-терезе къакъдырып турасыз, Жансарай, власть аллыгъызгъа келгенде? – деди бюсюремеген ауаз бла.

– Кел, жууукъ бол, Жамал. Аллынга чыгъаргъа эр киши жокъду да, андан сёлешеме кесим, айып этме. Шуёхунгу, эки жашны да Нальчикге алып кетгенлерин билесе.

– Не шуёхуму?! Жамал властьны жаууна шуёхду деп, аны кишиге эшитдирме. Юйню бош этигиз деп келгенме.

Сейир этди Жансарай тюнене, ол затны къатына да къоймай тургъан Мариямны жашыма бермей амалыгъыз жокъду деп, эки аякъны бир уюкъгъа сугъуп сюелген кишиге. Сора, эс жыйды да:

– Не юйню? Властьны жауу дегенинг да неди? – деп, Жамалны бетине къарады.

Бюгюн кёрдю ол анда жаныуар огъурсузлукъну.

– Да, къалай сунаса да? Ахматны, жашларынгы да бош сибирлик этген болмазла да!

– Сибирликми?!

– Угъай, Нарсанагъа курортха ийгендиле.

Босагъагъа тёгюлюп къалды Жансарай. Мариям а, не айтыргъа билмей, эшик жанында сир къатды.

– Айтдырып турмагъыз. Терк болугъуз. Эки кюнден бу юйде школ ачаргъа оноулашханбыз, – деп, бурулуп кетди Жамал.

Ызындан конторну къагъытчысы келди.

– Ненча отоу, не халда болгъанларын жазып кел деп жибергендиле, – деди да, Осман юйге кеси кирди, жууукъ болну да сакъламай…

Ала, халжар къыйырын бёлюп, анда жашадыла. Ол кюнле эсине тюшселе, кеси мадарымсызлыгъына урушады Мариям. Алай а ол, устаз, не эталлыкъ эди, аз да къуллугъу болгъан адам бла тюбешсенг, кёзлерин кётюрюп, не къаршы жууугъуну да бетине къараялмай айланнганда? Эшикге чыгъаргъа къоркъуп турдула. Чыгъама десе да, къалай кетер анасын къоюп Мариям? Тели болуп, агъачха къачар, кеси къалса. От этер онг жокъ. Къоншулары, Адемейни къатыны Маржан, туудугъундан ахшам къарангысы бла ийген какны айран бла ашап турдула.

Бир кюн а район милиционер келди. Халжар аллында сюелип:

– Энди сен да, ананг да, мындан ары къайгъысыз жашар ючюн, Ахматдан бла аны эки жашындан ёнгелегенигизни къагъытха тюшюрюрге керексиз, – деп тохтады Мариямгъа. – Совет школда жаланда жангы властьны адамлары ишлерге эркиндиле.

– Атамы ким, не хатасын кёргенди, ахшы жаш? Кимге аманлыкъ этгенди? Къарындашларым а - алыкъа къанатлары къатмагъан сабийле. Терслик бла тутхандыла. Сюд боллукъду. Хар не ачыкъланып, юйге иерикбиз дегендиле.

– Властьха тийгенди аланы хаталары. Аны жауларына жумушакъ болургъа эркин тюйюлбюз биз.

– Властьхамы? Анга уа не этгенди?! Ырысхысын берсе, тынчлыгъы къуруп, кече жатмай, аны ара мюлклерин къураргъа къатышып айланса, андан сора не излейсиз бизден?

Билмей эди Мариям бу ушакъ не бла бошалыргъа боллугъун. Къоншу арбаздан аланы эшитип тургъан Адемей кирди да, сенегин да къабакъгъа тиреп:

– Къой, жашы, атаны, ананы да адам кеси сайлап алмайды. Сагъыш этсин, бир акъылгъа бир тюшюнюр, – деп, къызны халжар таба тюртдю.

Андан ары ол анга не айтханы белгисизди, алай а жашны ашырды да. аны бла бир кесекчикге окъуна хошлукъ салды жюреклеге.

Ол кече Жансарайны Чегем ауузунда жашагъан къарындашы Къанамат кече тау бла аууп келди алагъа. Адам ийнанмазча хапарны билгенинде, ким тыярыкъ эди аны тауну бирси жанында? Хапар а огъурсуз эди, ачы – Ахматны, жете келген жашларын да ёлтюргендиле, къызыны ызындан тюшгендиле, сакъ болсун, тиширыуланы да ашырадыла Сибирге деп. Аны анга жууукъ адамы билдирген эди.

Ол кече окъуна Къанамат эгечин Нарсана тийресинде жашагъан эски шуёхуна ётдюргенди. Андан а аланы, кесини юйюрюн да Дагъыстаннга кёчюргенди.

Ол жерни, къумукълуланы да бек сюеди Мариям. Шахардан он-онбеш километр узакълыкъда элде жашайдыла. Анасы ауушханда, аны жаназысына сюелгенлени эсгерсе уа, жюреги бютюнда бек ачылады алагъа. Ала келгенде, анда таулула болгъанлары Аллахны саугъасы эди. Малкъар халкъны кёчюрюлгенин эшитген кюнлеринде ала, школну класс отоууна жыйылып, къалай мугур болуп олтургъанларын эсгерсе, анча ачылыкъ кёргюзтгенлеринде да, миллетлеринден кёллери къачмагъанына Мариям бюгюн да сейир этеди…

Андан бери кёп жыл озгъанды. Мариям юйюрлю да, сабийли да болгъанды. Аны жангыз жашы Мустафа Москвада окъуп келип, биргесине жашайды. Шахарда къурулуш жаны бла орта таматаладанды. Атасы ауушханлы ол аны кеси жангызлай къоймайды.

Мариям окъутхан сабийлени араларында жашырын жерледе ишлегенле да болгъандыла. Аладан бири – Асадулла, ара шахардан элге солургъа келип, устазына киргенде, андан-мындан хапар айта келгенде, Мариямны атасыны бла къарындашларыны юслеринден жарсыуун билгенди.

Излегенди, тапханды аланы къагъытларын. Сора кёп сагъыш этгенди кёргюзтейимми аланы устазыма огъесе букъдурупму къояйым деп. Не болса да, аны алдаргъа уа сюймегенди.

Мариям заман саргъалтхан къагъытланы къолуна алгъанда, аладан келген сууукълукъну сезип, къоллары къалтырап, тюйюмчек бауланы тешалмай, бир кесек мычыгъан эди. Артда, жилямукъла бетин жууа, дунияда бек жууукъ, бек татлы адамларыны ахыр гюняхларына батхан эди. Жамал «властьны жаууну» юсюнден жазгъан къагъытны кеси кёзю бла кёргенди. Ахмат анда айтылгъаннга женгдирмегенди. Ишекли тюйюл эди къызы – атасы тюзлюкню сюйгенди. Жашлары, кёп кере къаты сорууладан сора аталарындан ёнгелеп жазгъанларын, аланы ючюсюн да бир кюн жойгъанларын да билгенди ол. Энди: «Я Аллах, Сен кеч къарындашларымы – акъылбалыкъ болмагъан сабийлени!» – деп башлайды тилеклерин Мариям.