Къабарты-Малкъарда къаллай жилянла бардыла эм алагъа тюбегенде не этерге керекди?

 Жаз башы-жай келгени бла Къабарты-Малкъарда жилянла бла байламлы проблема да кесин билдире башлайды. Жилянла къышдан сора уяннгандыла эм жашауларын тири бардырып тебирегендиле, бу кезиуде уа ала бютюн огъурсуз да болуучудула. Алгъаракълада социальный сетьледе Чегем районда жилянланы уясы табылгъаныны юсюнден билдириу чыкъгъан эди. Анда жашагъанла алдыргъан видеода аланы уялары окъуна кёрюнеди. Жилянла бирге къышны жукъуда ётдюрюр ючюн жыйыладыла, апрель-май айлада уа ала «юйюрле къурап» башлайдыла. Бу эм анга ушаш башха билдириуле чыгъа тургъанлары ючюн бизни республикада къаллай жилянлагъа тюберге боллугъуну эм алагъа жолукъгъанда адам кесин къалай жюрютюрге кереклисини юсюнден  РАН-ны тау жерлени экологияларын тинтген А.К. Темботов атлы институтуну илму ишчилери Моллаланы Малика бла Чапайланы Ахмат айтхандыла.

Алай бла Къабарты-Малкъарда уулу, хатасыз жилянла да бардыла. Биринчисине гадюкаланы тюрлюлери киредиле:

- шаркъ тюз гадюка (восточная степная гадюка) – ол гитче, узунлугъу 60 сантиметрден азыракъ жилянды. Сырты къонгур-къара тюрсюнлюдю, битеу узунлугъуна къара ыз барады, быдыры къоланды неда къаралдымды. Ол бийикликлери 1500 метрге дери жетген къая тикледе, мылы да, къургъакъ да тюзледе, ханс иги ёсген жайлыкълада жашайды;

- Динник атлы гадюка – ол да узунлугъу 50-60 сантиметрге жетген жилянды. Аркъасы артыкъ жарыкъ болмагъан жашилдим, къызгъылдым-сары, сап-сары, мор тюрсюнлюдю, узунуна къара неда мор ызлыкъ айланч-айланч барады. Ол, кавказ гадюкагъа ушамай, бийикликлери 1500-3000 метр болгъан таулада жайлыкълада турады, агъач тийрелени, ханс къалын ёсген тиклени сюеди;

- Лотиев атлы гадюка – ол да 50 сантиметрден кёпге ёсмейди. Башы уллуракъды, боюнундан иги да айрылынып билинеди. Кюл неда мор бетлиди, аркъасы бла къараракъ кенг жайылгъан ыз барады. Асламысында тауланы ханс иги ёсген жерлеринде 1500-3000 метр бийикликде тюбейди.

Сагъынылгъан гадюкаланы саны бизде азды, ала КъМР-ни Къызыл китабына былтыр кийирилгендиле.

Уусузлагъа къой жилянла (уж) киредиле:

- Сары къарынлы къой жилян – ол регионда жашагъан жилянланы эм уллуларынданды. Аны узунлугъу 2 метрге, ауурлугъу да 1 килограммгъа жетедиле. Алай тишилери андан иги да гитчедиле. Ёрге жанлары кюл бетли–къаралдым тюрсюнлюдюле, хар чешуяласында акъсылдым ызлыкъла  бардыла. Ол сууланы бла кёллени терен ханс ёсген жагъаларында, бахчалада, бийикликлери 1500 мерге дери жетген тау тикледе тюбейди. Адамны неда жыртхыч жаныуар кёрсе, кесин огъурсуз жюрютеди. Къапханы ачытады, алай жаннга къоркъуу салмайды;

- Паллас атлы къой  жилян – ол да 2 метрге дери ёсерге боллукъду. Абадан кезиуюнде аркъасы мор-сары тюрсюнню алады, къарыны – саргъылдымды. Агъач тийреледе, талалада, чырпыла ичинде, бахчалада жашайды. Тереклеге бла кёкенлелеге ёрлейди. Алада, бир бутакъдан башхасына жарым метрге ёте, тынч сюркеледи. Бу жилян да бек аз тюбейди, Къызыл китапха кийирилипди;

- Тамгъалы къой жилян – 1,5 метрлик, моргъулдум бла кюл бетлини арасында тюрсюнлюдю, тёрт къонгур ызлыгъы барды. Ол тюзледе, нарат неда къатыш терекли агъачлада, ханслы талалада, мырдыланы къатларында, солончаклада бла такырлада, барханлада бла пиринч ёсген жерледе, кёгет эм жюзюм терекле орнатылгъан бахчалада, агъачлада, бийикликлери 3600 метрге дери жетген тауланы ташлы тиклеринде да бирча иги жашайды. Тереклеге къыйынсыз ёрлейди, жерде терк сюркеледи, ахшы жюзеди.

- Къой жилянла (обыкновенный уж) – эм кёп жайылгъан жилянладандыла. Башхаладан аланы айыргъан тынчды – башларында сары, акъ неда къызгъылдым-сары тамгъалары бардыла. Тишилери уллуракъдыла, 2,5 метрге дери ёседиле. Ала республиканы къайсы жеринде да тюбейдиле. Жыртхыч жаныуарладан сакъланырча череклени, кёллени, хансланы къалын ёсген суулу жерлени сюедиле. Огъурсуз тюйюлдю - адамны кёрсе, кеси къутулургъа кюрешеди.

- Суулу шугут – аны уа башында сары тамгъаланы орунуна V – гъа ушагъан къара белгиси барды, жютю жаны ёрге айланыпды. Жарыкъ тюрсюнлюдю, шахмат халда тизилген къаралдым тамгъалары бардыла. Узунлугъу 1-1,3 метрге жетеди, мырдылада, кёлледе, суулада тюбейди.

Уу жилянла бла къой жилянланы араларында гибридизация амал жокъду, нек дегенде  ала башха-башха тукъумладандыла.

Жолоучулукъгъа чыкъгъанда, жилянны хатасы тиймезча, къалын къумачдан тигилген кёнчекле, сапогла неда ботинкала киерге керекди. Жолда сакъ болургъа тийишлиди – хансда неда ташлада, сез ючюн Динник атлы уулу гадюка иги билинеди. Биргегизге таякъ неда трекинг таякъла алып, аллыгъызда жолда хансны, кёкенлени ала бла ача, жерге ура-ура барсагъыз игиди. Алай бла сиз жиляннга жууукълашханыгъызны билдирликсиз, ол а адам болгъан жерден кеси кетерге кюреширикди. Жилянлы жерледе дауур эте барыргъа керекди, аны аллына чыгъып къалсагъыз, тепмегиз, анга кетерге къоюгъуз. Тюккючге неда аугъан терекге олтурурдан алгъа, ангы таякъ бла уругъуз. Аланы тюплеринде жилян болса, ол алайдан къутулургъа сюерикди. Анга чабыуул этерге, таякъ бла урургъа, ташла атаргъа жарамайды. Аны элгендирсегиз неда жаралы этсегиз, ол, артха айланып, сизни кесигизге чабаргъа боллукъду, ол адамдан женгил къымылдарыгъы да баямды. Къапса уа, медицина болушлукъсуз къалыргъа жарарыкъ тюйюлдю. Жаралыны мычымай больницагъа тапдырыргъа керекди.

Басмагъа Кульчаланы Зульфия хазырлагъанды.
Поделиться: