ЖАМАУАТЫНЫ ЫШАННГЫЛЫ КЕЛЕЧИСИ

Шауаланы Миналдан чыгъармачылыкъ иш бла 30-чу жылланы ахырында кюрешип башлагъанды. Ол, бизни миллет адабиятыбызны, саулай алып айтханда, культурабызны къуралыууна уллу эс бургъан адамладан бири болгъанды, ол затха уллу юлюшюн да къошханды. Аллындан окъуна айтып кетерге керекди, Шауаланы Миналдан таулулада биринчи бийик билим алгъан  тиширыуду. Москвада педагогика институтда окъугъанды. Ол себепден Миналдан кимден да иги ангылай эди миллетини энчилигин чертирик, аны атын дуниягъа айтдырып, ёмюрлюк этерик затланы сыйлылыкъларын.     

Шауаланы Миналдан «Мурат» деген романын уруш аллы жыллада жазып башласа да, аны басмалар онг 60-чы жыллада келгенди. Бу роман трилогияны биринчи китабыды. Кеси да тарых-революциялы жанргъа киреди. Бу уллу эпикалы чыгъарманы къуралыу ызы иги кесек заманны жыяды къуршоууна. Аны биринчи китабында хапар тау элде революциягъа дери, ХIХ ёмюрню ахырында, жашау болумланы суратлаудан башланады.

Кеси заманыны жазыучусу, Шауаланы Миналдан да тау элледе байла, бийле уруннган адамлагъа этген артыкълыкъланы суратлайды. Алай ол бош хапарлау тюйюлдю. Окъуучу, романны биринчи бетлеринде аны юсюнден сёз бармаса да,  уллу желни ызындан жауун жауарыгъын биледи. Ол себепден жазыучу ызы бла быллай тарых болумлада инсанны эси къалай ёсгенин кёргюзтеди. 1905 жылдагъы революцияны хапары тау эллеге жетгенде, къара адамла азатлыкъны юсюнден сагъышлары эрип кетмезликлерин ангылагъан эдиле. Романны сюжет ызы аны бла башланады. 

Чыгъарманы жигитлерини хар бири энчи къылыгъы, ниети, оюму, умуту болгъан адамладыла. Эки класс – къойчула бла бийле – кюрешедиле. Бай Бийберт, аны къарындашындан туугъан Ортабай – ала бир къауумдула.  Экинчи къауумгъа киргенле Къонакъ, Юсуф, Жижиу, Асият жарлыладыла. Асиятны къарындашы Мурат ортадады. Бу романда бек трагедиялы жигитледен бири олду. Нек десенг, Мурат эгечи Асиятны, сюйгенинден айырып, Бийбертни акъылдан жарты жашы Османнга береди. Байлыкъгъа сатады десек да болады. Алай жашау дерсле аны акъылын, оюмун тюрлендиредиле. Анга жангы жашауну ангылау кеч келеди. Ары дери уа Асият, къайын юйюнде кёп къыйынлыкъла да кёрюп, дуния сёзюне да къарамай, Юсуф бла бирге къачып кетеди. Сюйгенлени, аланы араларында болуннган ишлени суратлай, автор тереннге кирмесе да, ангылайса, къалай къыйын эди таулу тиширыугъа,  эски, бузукъ адетледен жюрегин азат этип, быллай ишни юсюнде биринчи атлам этген.

Муратны сыфаты, аны къуралыу ызы, эсини ёсюу халы да бу чыгъарманы ёзеги боладыла. Муратны  ич дуниясы, ниети къалай тюрлене келгенлерин кёргюзте, аны юлгюсюнде Шауаланы Миналдан башха таулуланы да суратлайды. Ол заманда жазыучула суратлагъан жигитлерин бу иги, бу аман деп, алай бёле эдиле. Насыпха, Шауаланы Миналдан, ол мухурладан бир жанына туруп, чыгъармасыны жигитин суратлауда, аны къылыгъын кёргюзтюуде башха ызны баргъанды. Класс сезим кёплеге жашау чюйреликлени юсю бла келгенин кёргюзте, жазыучу психология суратлаугъа терен киреди. Жангы оюмла, сагъышла Муратны эсин, къылыгъын, жашау болумун да бирча тюрлендиредиле. Ахырында Муратны тутуп, Сибирьге жибередиле.  Эки класс бир бирге къаршы болууну чегине жетгенин биз тамам ол заманда кёребиз.

 Алыкъа революция жетмеген турмуш халланы кёргюзтюп, аланы суратлап, Миналдан аны бла чекленип къалмагъанды. Ол романны «Тейри жарыгъы» деген аты бла экинчи кесегин да жазгъанды.  Ол «Эльбрус» китап басмада 1988 жылда басмаланнганды. Романны бу китабыны баш жигитлери Асият бла Юсуфдула. Миналдан  таулуланы революциягъа, Граждан урушха, ызы бла Уллу Ата журт урушха да къалай къатышханларын бу юйюрню юлгюсюнде кёргюзтеди. Бу чыгъарманы сюжет ызына дагъыда кёчгюнчюлюкню къыйынлыгъы, аны юсюнде таулу адамны чеги болмагъан таукеллиги, жигерлиги, къыйынлыкъладан артха турмай, жашауну тюзетир мадар излерге кюч тапханы, сюргюнде миллетини тилин, жырын, адетин, тёресин да сакълагъаны къошулгъандыла.

Жазыучу Асиятны бла Юсуфну юслери бла малкъар халкъны дуния тюрлениулеге къалай къатышханын кёргюзтеди. Быланы жашаулары таза ниетлиликни, ол ниет ючюн кюрешни, эркинликни да ёлчемлерини юлгюсю болуп, жашауну керти бетин кёргюзтеди. Асият бла Юсуф, байракъ алып, алгъа баргъан адамланы прототиплери тюйюлдюле. Аланы кеслерини юй-турмуш жашаулары бир жанында къалмайды.  Революцияны, Граждан урушну жигитлерине бюгюн биз не бетден къарасакъ да, ала ниет тюзлюк ючюн кюрешгендиле. Тюзлюк ючюн кюрешген адамланы сыфатлары уа жарыкъ болмай не амал?! Азатлыкъгъа термилмеген эркинлик ючюн кюрешге чыкъмаз. Ма аллай адамладыла Миналданны жигитлери. Шауаланы Миналдан аллындан окъуна бу романны трилогия халда къураргъа умут этген болур эди. Ол иш узакъгъа созулса да, Миналдан трилогияны ючюнчю китабын да жазгъанды. Аны атына «Босагъа аллына жетмей» деп атагъанды. Жарсыугъа, бу къол жазма алыкъа китап болуп, басмаланып чыкъмагъанды.

Чыгъармачылыкъ ишни баш ёзеги суратлау оюмду.  Анга юйретген устазла, ана тилингде чыкъгъан китапла, аллай затла жазып келген жазыучула, бир башха тюрлю юйрениу мадарла болмагъан заманда, биринчи эпикалы чыгъарманы жазаргъа базыныу жигитлик эди. Ол ишни тиширыу къолгъа алгъаны уа бютюнда махтаулуду.

Шауаланы Миналдан кёп жылланы миллет газетибизде ишлегенди. Анда ишлеген къыйынды, харкюнлюк къыстау иш чыгъармачылыкъ бла кюреширге заман къоймагъаны хакъды. Болсада Миналдан  иш кёллю, таукел адамды. Ол башха жанрлагъа да эс бургъанды. Аны хапарлары, повестьлери да бардыла. Миналданны «Кюн таякълары» деген повести энчи китап болуп, басмадан 1974 жылда чыкъгъанды. Ары дери жазылгъан «Кечерлеми?» деген повести уа 1969 жылда «Повестьле бла хапарла» деген китабында басмаланнганды.

Шауаланы Миналданны повестьлерини баш жигитлери тиширыуладыла. Зайнаф бла Зухра. Быланы сыфатларыны юслери бла автор таулу тиширыуну кесини къадарын, жашауун къурауда этерге боллукъ атламларын, аны хорламларын, аны таукеллигин кёргюзтеди. Халкъыбызда «Тиширыуну чачы узун болса да, акъылы къысхады», – дейдиле. Бу оюмну жыкъгъан кёп юлгю барды. Шауаланы Миналдан да кесини жашаууну юлгюсю бла, жазгъан чыгъармаларыны жигитлерини къылыкъларыны юсю бла ол акъылны жашаудан артха къалгъанын туура этеди.

Жазыучуну дуниягъа кёз къарамы, оюму, акъылы, ниети тюз эселе, ол жашауда болгъан чюйреликлени кёрмей, алагъа эс бурмай къоялмайды. Къолгъа къалам алгъанланы кёрген затларыны магъанасын ачыкълар онглары бирча тюйюлдю. Алай ол жазыучуну борчунлай къалады.

Миналдан кесини хапарларында да, башха чыгъармаларындача, адамлыкъны даражасын кётюрген затлагъа таянады. Аны «Атасыны башлыгъы», «Сахайны жашлыгъы», «Аппаны хапары», «Сокъур кёзню кёз жашы» деген эм башха хапарлары ол итиниуге къуллукъ этедиле. Аны жигитлери игилик этерге сюйген, адамлыкъ шартлагъа таянып жашагъан адамладыла. Аллай адамлары болгъан миллет а кесини атын  бир заманда да аман бла айтдырмаз деп келеди кёлюнге.

Шауаланы Миналдан, Къабарты-Малкъарны культурасыны сыйлы къуллукъчусу деген бийик атны алгъан биринчи таулу тиширыу, миллетинде сыйы-намысы жюрюген адам эди. Бюгюн да аны таза ниети, тюзлюгю бизге юлгю болгъанлай къаладыла. Аны адабият жигитлери да, кесине ушап, тюзлюк излеген адамладыла. Миллет культураны, адабиятны, искусствону да биргелей айныу, ёсюу жолларын жарытхан, ниетлери ючюн жюреклерин чыракъ этген адамладан бири эди Шауаланы Миналдан. Дуния игиликле ол дунияда анга жол тапсынла.