Кавказны тарыхда къалдырыргъа итинип

Документли киноланы юслеринден айтханда, ол бусагъатлада артыкъ сейир жанргъа саналмайды. Совет къырал болгъанда уа кинотеатрлада хар бир суратлау фильмни аллында кинождурнал деп, аланы кёргюзтюп, къыралны къалайындан да хапарлы этип тургъандыла къараучуланы. Жарсыугъа, бюгюн ол тёре жокъду.

Аллай киноланы алдыргъанланы араларында биз сюргюнден къайтхандан артхасында Атталаны Анатолийни бла Владимир Вороковну сагъыныргъа боллукъду.

Атта улу, анга мында иш табылмай, Владикавказны студиясында ишлегенди. Аны къысха сюжетлеринде къыралыбызны, асламында кавказ республикаланы къалай айныгъанларын, жетишимли уруннганланы, жазыучуларыбызны, башха белгили адамларыбызны юслеринден кинону  тили  бла айтханды. Аны «Къайсын», «Осуят», «Кязим», «Финиш стартда», «Шимал Кавказ», «Къара жамычы», «Агъач хапар», «Ачыу бла тилек», (1993 ж.), «Къаяда тамгъа» (1998 ж.) деген эм башха документли  ленталары къарагъанланы эслериндедиле.

Ол, ауур камерасын да кётюргенлей, Къарачайда, Малкъарда да кёп айланнганды. «Ачыу бла тилек» деген фильм ма алай бла жаратылгъанды. Аны жигитлери малкъарлыла бла къарачайлыладыла – Къобанланы Ахмат, Черкесланы Георгий, Залийханланы Михаил, Байрамукъланы Халимат, Хубийланы Владимир бла Юсюп, Урусланы Алий, Джазаланы Балуа, Джанкёзланы Таусолтан, Хачирланы Исмайыл эм башхала. Сюргюнден къайтханланы эсгериулери тау ауузларыбыздан чыкъгъан кюнден, ол сыналгъан кёпюрню юсю бла ётюп, киши жерине тюшюп, анда ёлюм, ауруу да кёрюп, жууукъ адамларыбызны тас этип, таулулугъубузну, таукеллигибизни сакълап, юйге къайтханыбызны юсюнденди бу кино.

Аны ючюн Атталаны Анатолий  2011 жылда Санкт-Петербургда бардырылгъан «Послание к человеку» атлы ХХI халкъла аралы кинофестивальда  сыйлы саугъагъа тийишли болгъанды.

«Къаяда тамгъа» уа Уллу Малкъарда болгъан, адам айтып-айталмазлыкъ бушуулу ишни – аланы къорууларыкъла уруш  бара  тургъан кезиуде  аскерчиле Саутуда бла Глашлада, ол-бу деп къарамай, сабийлени, къартланы, тиширыуланы къыргъанларыны юсюнденди. Кинону жигитлери ол зарауатлыкъны сынагъан къарындашларыбыз, эгечлерибиздиле. Аны режиссёр ол замандан къалай бла эсе да сакъланнган документле, суратла бла байыкъландырады, толтурады. Алгъын ол азап ишни сагъындырмай тургъан эселе, 1998 жылда уа Атталаны Анатолийге бу фильми ючюн КъМР-ни Къырал саугъасын берген эдиле.

Атта улуну «Къайсын», «Осуят» деген документли ленталары бизни атыбызны узакълагъа белгили этген уллу поэтибиз Къайсынны юсюндендиле. Аны бла бирге Малкъарны, мингле бла жылланы ичинде киши жерлиле сукъланып, чабыууллукъ этип тургъан ариу табийгъатыбызны, черек сууларыбызны, таулагъа танг да биринчи тийип, этекледе сыннган кюн таякъланы жарыкълыкъларын суратлайдыла.

Атта улуну энчи айтыргъа тийишли документли фильмлерини ичинде Россейни Жигитлери Ёзденланы Дюгербийге бла Бадахланы Хамзатха аталгъанларын  сагъынмай къояргъа жарамаз. Ала бла Атталаны Анатолий, бизни тарыхыбызны эсде къалдыра,  Россей эм миллет киноискусствону айныууна уллу къошумчулукъ этгенди.

Владимир Вороковну документли кинолары кёпдюле. Аладан «Къойчуну гыржыны» деген Холам-Бызынгы ауузда алыннганды. Кино Социалист Урунууну Жигити Аттоланы Салихни бла аны биргесине ишлеген бызынгычыланы юслеринденди. Дагъыда Вороковну Къайсыннга, Танзилягъа аталгъан, Минги тауну тийресин кёргюзтген, анда, Чегем тарда, Тырныауузда жашагъанланы юслеринден да кинолары бардыла.

Аны «Мени Къабарты-Малкъарым» (1981 ж.) деген киносу бизни республика къуралгъанлы алтмыш жыл болгъанына аталгъанды. Аны жигитлери уа сау дуния таныгъан адамладыла: поэтле Къулийланы Къайсын, Алим Кешоков, композитор Юрий Темирканов, селекционер алим Камбулат Керефов, лётчик-космонавт Виталий Севастьянов эм башхаладыла. Ала барысы да республиканы, аны адамларыны юслеринден айтадыла. Суратла уа тау башладан ары элтген жолладан башланып, уруннган адамланы  кёргюзте, шахарда заводлагъа, фабрикалагъа къайтарадыла.

Алай санагъанда, 1963 жылда Огъары Малкъарда эл жашауну юсюнден Варжан Панасьян алдыргъан «Люди заоблачной долины» деген фильмни унутургъа жарарыкъ тюйюлдю. Аны сценарийин Макытланы Сафар бла Николай Котляров жазгъандыла. Артда, 2017 жылда, аны цифралы жазыугъа ётдюрюп кёргюзтгенде, анда адамланы таныгъанла да болгъандыла.

Кечирек алыннган, бу заманны юсюнден документли киноланы айтханда, Анзор Доховну «Победа» деген киносу кёп даулаш чыгъаргъанды. Победа барыбыз да билген кинотеатрны атыды. Былай къарагъанда, аны бла кёп тёлюлени эсгериулери байламлыдыла. Аны тарыхын фильмде тиширыу айтады, кесини къадары бла байлап. Биз анда тарыхыбыз бла байламлы сыйлы мекямны, ким эсе да кюйдюрюп, жокъ бола тургъанын кёребиз. Ол алай нек болгъанына хар кимни да кесини жууабы болур, жаш режиссёр а бизни эсибизни бир къауум къолайлы адам, шахар ортасында ахча келтирлик жерле излей, бизни тарыхыбызны къурутуп баргъанларына эс бурургъа чакъырады.

«Отла бла жулдузла» (2015 ж.) деген кинону москвачы музыкант Фёдор Переверзев бла Булат Халилов алдыргъандыла. Кинону ариулугъу, анда бир-бир кавказ халкъланы халкъ чыгъармачылыкъларыны тюрлюлерини юслеринден айтылгъан да къараучуланы ыразы этген эдиле.

«Нейтринону башында кёк» (2017 ж.) деген илму форматлы кинода Бахсан ауузуну табийгъатыны ариулугъуна сейир этерчады. Ол Россейни илму академиясыны Ядерный излемле жаны бла институтуну, Россейни Билим бериу эм илму министерствосуну болушлугъу бла алыннганды. Анда Нейтрино обсерваторияны, аны къыралгъа магъанасыны юсюнден алимле айтадыла, сора ол атлы посёлокда жашагъанла да кеслерини жашауларын суратлайдыла.

«Сев Кав Ван Лав» (2019 ж.) деген кинода уа жаш адамланы – блогерлени бери эки ыйыкъгъа жер, адам кёре келген къауумлары – журналистле, суратчыла, кино алдырыучула… - бизни жашау болумубузну, маданиятыбызны, кеслери кёрген табийгъатыбызны, къылыкъ хунерибизни юслеринден кеслерини оюмларын айтадыла.

Жарсыугъа, документли кинону алдырыргъа бирде эркинлик керек болады. Андан сора да,  ол иш ырысхы къоранчла излейди. Ахча къытлыкъ, бюджет ол затха сом тёлемегени да ауурду жаш кино алдырыучулагъа. Алай а ала заманны, адамланы  сыфатларын, къайгъыларын, кёз къарамларын тарыхда къояргъа итинедиле.

 

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: